Η ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΣ
Το νησί της Κω αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα συνεχούς κατοίκησης από την τελική Νεολιθική/ αρχές της πρώιμης εποχής του χαλκού (τέλος της 4ης Χιλιετίας π.χ.) έως σήμερα. Η πόλη της Kω (Σεράγια) κατοικήθηκε ανελλιπώς από την πρωτοελλαδική εποχή (2300 π.X.) μέχρι σήμερα.
Η πρώτη αναφορά στο νησί γίνεται από τον Όμηρο (Ιλιάδα 14,255/ 15,28 και 2,676).Το νησί βρισκόταν σε σημαντική θέση στον ναυτικό εμπορικό δρόμο μεταξύ Βορρά – Νότου και πολύ κοντά στην μικρασιατική ακτή. Αυτό βοήθησε το εμπόριο και την οικονομία του νησιού. Το νησί ήταν πολύ έφορο και παρήγαγε αρκετά προϊόντα που εξήγαγε και σχεδόν δεν χρειαζόταν να εισαγάγει τίποτε. Η Κως ήταν γνωστή για τα κρασιά της και τα μεταξωτά υφάσματα.
Το 366π.χ. έγινε η συνένωση των δήμων του νησιού ο μετοικισμός και δημιουργήθηκε η νέα πόλη με άριστη πολεοδομία, δημόσια και ιδιωτικά κτήρια και ισχυρή οχύρωση. Η Kως οικοδομήθηκε σύμφωνα με το Ιπποδάμειο ρυμοτομικό σύστημα. Το συγκρότημα του Ασκληπιείου ήταν το ωραιότερο και μεγαλύτερο απ’ όλα τα κτήρια στην Κω η κατασκευή άρχισε από τον 4ο πΧ. αιώνα και συνεχίζονταν προσθήκες μέχρι και τον 2ο πχ. αιώνα ήταν ένας χώρος υγείας αλλά και μεγάλων εκδηλώσεων. Η Κως δεν υστερούσε και σε πνευματική ζωή, υπήρξε η πατρίδα επιφανών ποιητών, ρητόρων, γλυπτών, ζωγράφων. Ακόμη και μετά την ρωμαίική κατοχή συνεχίστηκε η ανάπτυξη και η ευμάρεια. Η περίοδος ακμής του νησιού τοποθετείται στην ελληνιστική και ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο. Για τους Ρωμαίους η Κως ήταν «immunis et libera civitas» δηλαδή αυτόνομη και προστατευμένη. Όμως η παρακμή έφθασε σιγά – σιγά και την εποχή της διοικητικής διαίρεσης του Διοκλητιανού (284-305 μ.Χ.) είχε υποβαθμιστεί σε μια απλή ρωμαϊκή νησιωτική επαρχία «provincial isularum». Ανήκε στην Επαρχία των Νήσων που είχε έδρα τη Ρόδο και περιλάμβανε τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου Πελάγους.
Η Κως πια χωρίς τον πλούτο και την λαμπρότητα μακριά από τις εποχές της δόξας και του μεγαλείου δοκιμασμένη σκληρά από τους σεισμούς ακολούθησε την μοίρα των άλλων νησιών τα υπόλοιπα χρόνια.
ΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΚΩ
Η Κως στην αρχαιότητα διέθετε αρκετά δημόσια κτήρια(Θέατρα, αθλητικές εγκαταστάσεις, Θέρμες). Επίσης ναούς και ισχυρά τείχη. Τον 2ο αι. π.X. κατασκευάζονται τα μνημειώδη κτηριακά συγκροτήματα που έδωσαν μεγαλοπρεπή όψη στην πόλη. Η ανοικοδόμηση που ακολούθησε το σεισμό του 142 μ.X. (επί αυτοκράτορα Αντωνίνου του Eυσεβούς) άλλαξε την όψη της πόλης. Στα κτήρια έγινε χρήση της χυτής τοιχοποιίας, αυτή την περίοδο οικοδομούνται οι θέρμες, το θέατρο, συμπληρώθηκε το στάδιο και γίνεται ανακατασκευή της αγοράς και των οικοδομικών τετραγώνων. Η κατανομή των κτιρίων(εκτός των ναών, που βρισκόντουσαν σε όλους τους τομείς) ήταν ως εξής: Η ακρόπολη βρισκόταν εκεί που σήμερα είναι περίπου η Πλατεία Διαγόρα (λόφος τον Σεραγιών). Δυτικά της ακρόπολης βρισκόντουσαν οι αθλητικές εγκαταστάσεις πολύ κοντά μεταξύ τους. Ανατολικά ήταν το εμπορικό κέντρο, η αγορά με την μεγάλη πλατεία και τους ναούς της Αφροδίτης και του Ηρακλή. Νότια υπήρχαν το αρχαίο θέατρο και το ρωμαϊκό ωδείο.
Η Κως διέθετε πολλές θέρμες (λουτρά) παρά του ότι η πόλις ήταν παραθαλάσσια. Αναλόγως της θέσης τους οι θέρμες χωρίζονται σε βόρειες, κεντρικές(του αμυγδαλώνα), δυτικές που ήταν και οι αθλητικές εγκαταστάσεις, δυτικά επίσης ήταν και οι θέρμες του λιμανιού.
ΤΟ ΣΤΑΔΙΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΚΩ
Α. Η ΑΝΑΚΑΛΗΨΗ ΤΟΥ ΣΤΑΔΙΟΥ
Το 1899 ο Γερμανός αρχαιολόγος R. Herzog με την άδεια του Αυτοκρατορικού Οθωμανικού Μουσείου ήρθε στην Κω για να βρει το Ασκληπιείο και να στείλει αρχαιολογικό υλικό στο μουσείο. Στην προσπάθεια του να ανακαλύψει το Ασκληπιείο πραγματοποίησε ερευνητική ανασκαφή κοντά στην Αγία Άννα σε χωράφι που ανήκε στην εκκλησία στη δυτική συνοικία της πόλης, που ονομάζεται Deba Hane. Έφερε στο φως ένα μαρμάρινο κάθισμα και μία σειρά από τρεις ημικίονες (ειδική κατασκευή με κενό για τον μηχανισμό άφεσης). Όμως στον ίστρο του να ανακαλύψει το Ασκληπιείο απέδωσε την εύρημα αυτό σαν το τμήμα σκηνής ενός ωδείου – θεάτρου ελληνιστικής εποχής.
Το ίδιο λάθος πίστευε και ο ιατρός και ιστοριοδίφης Δημήτριος Μυλωνάς αλλά και ο Ι. Ζαράφτης (Το μεγαλοπρεπές ωδείον μέρος ερειπίων τυχαίως ανεκαλύφθη παρά τα τείχη εις την Αγία Άννα το 1900 υπό τού αρχαιολόγου Γερμανού Ροδ. Έρζογ, διερευνώντος τα μέρη εκείνα διά την του Ασκληπιείου…).
Ο μόνος που είχε αμφιβολίες ήταν Dörpfeld που ακολουθούσε τον R. Herzog κατάλαβε ότι μάλλον πρόκειται για την άφεση κάποιου σταδίου αλλά ο R. Herzog δεν ενδιαφέρθηκε περαιτέρω.
Εκεί κοντά ανακαλύφθηκαν τα δύο ψηφιδωτά του Ορφέα και του ζωδιακού κύκλου και το ιερό της Δήμητρας. Τα ψηφιδωτά αυτά παρά την δυσφορία των Κώων στάλθηκαν στην Κωνσταντινούπολη στο εκεί αρχαιολογικό μουσείο και εκτέθηκαν σε μεγάλη αίθουσα όπου βρίσκονται και σήμερα.
Β. Ο LUCIANO LAURENZI ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΝΕΙ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΤΑΔΙΟΥ
Το 1928 εγκαθίσταται μόνιμη αρχαιολογική αποστολή στην Κω με επικεφαλής τον Ιταλό αρχαιολόγο Luciano Laurenzi.
L. Laurenzi
Το 1930 ο Laurenzi ήταν αυτός που επιβεβαίωσε ότι πρόκειται για το αρχαίο στάδιο της Κω. Επέκτεινε την έρευνα στα νοτιοανατολικά, κατά μήκος των πλαγιών της ακρόπολης, και εντόπισε τα θεμέλια ενός τμήματος των κερκίδων με μερικά τετράγωνα καθίσματα από τραβερτίνη (αμυγδαλόπετρα) που ανήκαν στην ύστερη κλασική φάση του σταδίου.
Μια μαρμάρινη κερκίδα
Ταυτόχρονα στα δυτικά εντοπίστηκαν πέντε μεγάλοι πυλώνες από τσιμέντο (Ρωμαϊκό κονίαμα)στήριζαν τους θόλους της υποδομής που επικάθονταν οι κερκίδες. Η κατασκευή αυτή έγινε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Δεν βρέθηκαν υπολείμματα των εδωλίων.
Τα θεμέλια των κερκίδων
Οι πυλώνες στήριξης των δυτικών κερκίδων
Γ. Η ΑΦΕΣΗ
Η άφεση του σταδίου ήταν η γραμμή εκκίνησης, η αφετηρία που ξεκινούσαν οι αθλητές. Το χειμώνα μεταξύ του 1939 και του 1940, κατά τη διάρκεια των εργασιών τοποθέτησης ενός αποχετευτικού δικτύου, ο Ιταλός αρχαιολόγος Luigi Morricone που διαδέχθηκε τον Laurenzi το 1935 ανακάλυψε και άλλα υπολείμματα της άφεσης, μήκους 23 μ. Το 1942 ο Morricone ζήτησε από τον σχεδιαστή Traiano Finamore να αναπαράξει από τα μέχρι τότε ευρήματα σχέδια που να αποδίδουν την άφεση και τον μηχανισμό λειτουργίας της. Μελέτησε τον μηχανισμό που άνοιγε ταυτόχρονα όλες της θύρες και επέτρεπε την ταυτόχρονη εκκίνηση όλων των αθλητών (ύσπληγα).
H ύσπληγα ήταν ένας μηχανισμός που χρησιμοποιούταν στους Ολυμπιακούς και άλλους αγώνες, για να αποφεύγεται η πρόωρη εκκίνηση των αθλητών. Την αποτελούσαν δύο κατακόρυφοι πάσσαλοι, που έφεραν δύο οριζόντια σχοινιά (το ένα στο ύψος των γονάτων και το άλλο στο ύψος της κοιλιάς των αθλητών). Όταν ο αφέτης τραβούσε το σχοινί απομανδάλωσης των πασσάλων, αυτοί έπεφταν απότομα στο έδαφος -λόγω της δύναμης του σχοινιού από στριμμένα νεύρα ζ ώων ή μαλλιά γυναικών, η λεγόμενη «νευρά», που υπήρχε στη βάση τους και επέτρεπαν την ταυτόχρονη εκκίνηση των αθλητών.
Ο κυβερνήτης Δωδεκανήσου (αρ) Inigo Campioniμε τον αρχαιολόγο (δξ) Luigi Morricone
T. Finamore
Ήταν ένα αξιοθαύμαστο σύστημα με σχοινιά που διέτρεχαν ειδικές θέσεις μέσα από τον στυλοβάτη των ημικιόνων (διάτρητων κιόνων) και δεν ήταν ορατά και τραβούσαν τα εμπόδια των μεσοδιαστημάτων που εμπόδιζαν την εκκίνηση.
Αποκαλύφθηκαν εννέα από τους δεκατέσσερις ημικίονες – πεσσούς που ανήκουν στην γραμμή εκκίνησης πάνω στους οποίους υπήρχαν δωρικά επιστήλια με ιωνικά γείσα και πολυάριθμα αρχιτεκτονικά θραύσματα που χρονολογούνται σύμφωνα με τον Morricone το πρώτο μισό του 2ου αιώνα π.Χ. Ο μηχανισμός αυτός είναι ένας από τους πιο εξελιγμένους και καλύτερα διατηρημένους από την ελληνιστική εποχή.
Ο Morricone καθάρισε την άφεση από μεταγενέστερες προσθήκες. Στο στυλοβάτη της άφεσης υπήρχε μία μεταγενέστερη κατασκευή σαν δεξαμενή που γκρεμίστηκε για να αποκαλυφθεί συνολικά ο στυλοβάτης.
Η δεξαμενή που αφαιρέθηκε αργότερα.
Στην ίδια ανασκαφή έγινε και η αποκάλυψη των πυλώνων που στήριζαν τις κερκίδες που κατασκευάσθηκαν την αυτοκρατορική εποχή στη δυτική πλευρά του Σταδίου που χρονολογείται σύμφωνα με τον Morricone περίπου τον 3ο αιώνα μ.Χ.
Στα ανατολικά, στη βάση των ελληνιστικών κερκίδων που ανασκάφηκε από τους Laurenzi στην άκρη της, ανακαλύφθηκε ένα κανάλι που ανήκε στο αποχετευτικό σύστημα της ύστερης Ρωμαϊκής εποχής.
Για να υπολογισθούν τα όρια του σταδίου ο Morricone έκανε μία δοκιμαστική ανασκαφή νότια της οδού Βενιζέλου (Via del Littorio) για να καθοριστεί το νότιο άκρο του αλλά δεν κατέληξε σε συμπεράσματα.
Πιθανώς ο νότιος τερματισμός του σταδίου, δεδομένου του περιορισμένου διαθέσιμου χώρου μεταξύ της διαδρομής και της βόρειας πλευράς του Δυτικού Γυμνασίου, να στερούταν σφενδόνης (το πεταλόσχημο τμήμα του σταδίου) δηλαδή το στάδιο είχε σχήμα ορθογώνιο. Αυτό είναι πολύ σπάνιο για τα ανάλογα οικοδομήματα της εποχής. Τελικά το νότιο άκρο βρέθηκε στη συνέχεια σε μια μεταγενέστερη ανασκαφή που πραγματοποίησε η αρχαιολογική εφορία Δωδεκανήσου το 1970 -71 που καθορίστηκαν σαφώς τα όρια του σταδίου της Κω. Ήταν όντως όπως είχε υποτεθεί και από τους Ιταλούς, δηλαδή μήκος αγωνιστικού χώρου περίπου 180 μ.και πλάτος 30μ. Η κονίστρα (από το κόνις το μέρος που είναι καλυμμένο με κόνιν, ψιλή άμμο) χωριζόταν από τα εδώλια με στηθαίο. Κατά τις ανασκαφές που ανακάλυψαν το νότιο άκρο του σταδίου βρέθηκαν δύο σειρές με μαρμάρινα εδώλια (κοντά στην εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα.
Οι δύο σειρές με μαρμάρινα εδώλια.
Η μαρμάρινη κυκλική κατασκευή (βαλβίδα) τα όρια της οποίας δεν πρέπει να υπερβεί ο αθλητής κατά τη διάρκεια της προσπάθειάς ρίψης.
Βόρεια του σταδίου βρισκόταν ο ναός του Αλσείου Διός ή πιθανότερα το μνημειώδες Πρόπυλο του Σταδίου.
Ο ναός του Διός Αλσείου Διός ή πιθανότερα το μνημειώδες Πρόπυλο του Σταδίου. Αεροφωτογραφία του 1929
Δυτικά το διαχώριζε ένας στενός δρόμος από το Δυτικό Γυμνάσιο(ο χώρος όπου συγκεντρώνονταν οι έφηβοι για ν’ ασκούνται σωματικά).
Ο χώρος του Γυμνασίου δυστυχώς δεν μπόρεσε να προστατευθεί και να μείνει αδόμητος διότι στις ερευνητικές ανασκαφές που έκανε ο Laurenzi στην περιοχή πιθανώς να έσκαψε το κέντρο του γυμνασίου που δεν υπήρχαν κτίσματα και θεώρησε ότι εκεί δεν υπάρχει τίποτε αξιόλογο οπότε δυστυχώς δεν ζήτησε να εξαιρεθεί η περιοχή από κάθε δόμηση στο νέο πολεοδομικό σχεδιασμό του 1934.
Το 1941, όλο ο χώρος μεταξύ των οδών Μεγάλου Αλεξάνδρου (Via dell’ Impero), Βενιζέλου (Via del’ Litorio), Παναγή Τσαλδάρη(Via d’ Italia) και Βεριοπούλου (Via dei Governatori), που περιβάλει την ζώνη των ευρημάτων που ανασκάφηκαν μέχρι εκείνο το σημείο του σταδίου, κηρύχθηκε σημαντικός αρχαιολογικός χώρος και με κυβερνητικό διάταγμα απαγορεύτηκε κάθε δόμηση.
Το στάδιο εξελίχθηκε στην πορεία του χρόνου. Από την κατασκευή του τον 4ο αιώνα π.Χ. κατά την ελληνιστική εποχή και μέχρι την ύστερη αυτοκρατορική εποχή έγιναν μια σειρά τροποποιήσεων που όμως δεν άλλαζαν την αρχική δομή του σταδίου.
Το στάδιο βρισκόταν Βορειοδυτικά της ακρόπολης. Ο προσανατολισμός του σταδίου ακολουθούσε πορεία Βόρειοανατολική προς Νότιοδυτική και ακολούθησε αναγκαστικά την φυσική διαμόρφωσης του εδάφους βορειοδυτικά της ακρόπολης για να εκμεταλλευτή τις πλαγιές της ακρόπολης που υπήρχαν πρανή για την κατασκευή των ανατολικών κερκίδων του τέταρτου αιώνα και της κονίστρας που ήταν από πατημένο χώμα.
ΠΗΓΕΣ
Laurenzi L., Nuovi contributi alla topografia storico archeologica di Coo, Historia 5, (1931) 603-626.
Moricone L. Scavi e ricerche a Coo (1935-1943) Relazione preliminare, Parte II.
La zona occidentale. Bollettino d’Arte. 1950 –Fasc. III (Luglio-Settembre - XXXV). Cronaca d’arte Ministero dei beni e delle attivita culturale e del turismo. Roma 1950
Χριστοπούλου Βασιλική, Κως. Οδοιπορικό στα μνημεία και στις αρχαιότητες της πόλης, Κωακά ΙΒ΄ (2012) 7-80.
Scuola Archeologica Italiana Atene. Fondo d’ archivio Luigi Morricone.
La presenza italiana nel Dodecaneso tra il 1912 ed il 1948. La ricerca archeologica. La conservazione. Le scelte progettuali.” (Rodi,1993-94 - Roma, 1996 - Atene, 1997). Επιμελητές Monica Livadiotti, Giorgio Rocco.
Monica Livadiotti. La pianta IGM di Kos del 1926: dati per la topografia antica THIASOS rivista di archeologia e architettura antica 2016, n. 5.2
Comments