ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΟΥΝ Η ΛΕΟΝΤΗ ΚΑΙ ΤΟ ΛΙΟΝΤΑΡΙ ΣΤΟ ΤΕΜΕΝΟΣ ΓΑΖΗ ΧΑΣΑΝ (ΛΟΤΖΙΑ).
Στη βορειοανατολική γωνιά του Τζαμιού Γαζή Χασάν (της Λότζιας) στον Πλάτανο, στη βάση του μιναρέ υπάρχει μια κόγχη, όπου φαίνεται ένα ακέφαλο μαρμάρινο άγαλμα λιονταριού και δίπλα του ακριβώς, στη γωνία, η μαρμάρινη λεοντή του Ηρακλή.
Ίσως λίγο «αταίριαστο» σε ένα μουσουλμανικό τέμενος‧ αναρωτήθηκα γιατί άραγε? Κάποτε βόρεια του τζαμιού υπήρχε το μουσουλμανικό Ιεροδικείο και η κατοικία του Μουφτή. Μετά το σεισμό του 1926 κατεδαφίστηκε το Ιεροδικείο και έμεινε ελεύθερος ο δυτικός διάδρομος για την είσοδο στην πλατεία Πλατάνου.
Εκεί, στη βάση του μιναρέ, η Ιταλική Αρχαιολογική Υπηρεσία (1937-1938) σε συνεννόηση με την μουσουλμανική Κοινότητα τοποθέτησαν τη μαρμάρινη λεοντή, στη γωνία του μιναρέ και το ακέφαλο μαρμάρινο λιοντάρι σε ειδικά διαμορφωμένη κόγχη.
Τα αγάλματα αυτά μεταφέρθηκαν από το Ναό του Ηρακλή Καλλίνικου, που ανακαλύφθηκε μετά το σεισμό του 1933 κατά τις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν εκεί κοντά.
Η επιλογή αυτή έγινε διότι ο κτήτορας του τεμένους είναι ο Γαζή Χασάν πασάς που έχει σύμβολο το λιοντάρι. Ο Γαζή Χασάν όταν υπηρετούσε στο Αλγέρι ως διοικητής της επαρχίας του Tilimsân βρήκε ένα μικρό λιοντάρι που εξημέρωσε και είχε πάντα μαζί του. Γι’ αυτό σε όλες τις απεικονίσεις και τα αγάλματα τον έχουν μαζί με ένα λιοντάρι.
Ο ΓΑΖΗ ΧΑΣΑΝ ΚΑΙ Η ΚΩΣ
Οι Παναγιώτης Τουλιάτος, Ελευθερία Τσακανίκα και Βασίλης Τσούρας, στην εργασία τους «Μελέτη και κατασκευή νέας στέγης στο τέμενος Γαζή Χασάν πασά στην Κω», στην υποσημείωση 3 αναφέρουν μια πληροφορία από την εφημερίδα Selam, η οποία εκδιδόταν στα Τούρκικα στη Ρόδο έως το 1936. «Εδώ θα μπορούσα να παραθέσω μια πληροφορία για τον ήρωα Χασάν πασά τον Αλγερινό, ο οποίος δούλεψε για την οικοδόμηση της Κω και άφησε πολλά έργα».
Τα γνωστά έργα σήμερα του Χασάν στην Κω είναι: 1) Το Τζαμί της Λότζιας (Λότζα (η) σημαίνει (Ιταλικά) ισόγειος, υπόστεγος χώρος και υπόστυλος, στοά).
Όπως αναφέρει ο Ζαρράφτης, σύμφωνα με επιγραφή στην κρήνη του Πλατάνου: «Ανέστησε την κρήνην και έτρεξε το νερόν από την πηγήν του Ιπποκράτους (δηλ. τη Βουρίννα) ο Γαζή Χασάν Πασάς το 1200 έτος Εγίρας», δηλαδή ότι «η κρήνη μαζί με το τζαμί είναι δωρεά του Γαζή Χασάν πασά, του 1786». Στην αρχαιότητα υπήρχε εκεί η ανατολική στοά της Αρχαίας Αγοράς της Κω. Αργότερα κτίστηκε η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.
2) Η κυκλική δεκατετράπλευρη Μαυριτανική κρήνη στον Πλάτανο από λευκό μάρμαρο, που καλύπτεται με θόλο, στηριζόμενο σε αψίδες, και αυτές πάνω σε ισάριθμες λίθινες και μαρμάρινες κολώνες με κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού. Η οποία καταστράφηκε τον σεισμό του 2017. Ελπίζω ότι θα αναστηλωθεί.
3) Το Τζαμί Γαζή Χασάν στο Πλατάνι που κατασκευάστηκε περίπου το ίδιο έτος με εκείνο στον Πλάτανο.
Ο τίτλος Γαζής (ήρωας πολέμου, συνήθως μεταφράζεται ως ο θριαμβευτής, ο τροπαιούχος και δίδεται σε υψηλόβαθμους αξιωματούχους του στρατού, οι οποίοι έχουν διακριθεί στη μάχη εναντίον εχθρών μη-Μουσουλμάνων).
Η σχέση του Χασάν Πασά με τους Έλληνες έχει μια ιδιαιτερότητα, μια αμφιθυμία, διότι πρόκειται για σκληρό και αδυσώπητο πολεμιστή που δεν έκανε χάρη σε κανέναν. Ίσως αυτός ο σκληρός πολεμιστής να έτρεφε κάποια συμπάθεια για τους Έλληνες, (πιθανώς να ήταν πραγματικά ελληνικής καταγωγής), αλλά κυρίως διότι σε σημαντικές στιγμές της ζωής του πάντα κάποιος Έλληνας τον έσωζε. Πρώτα, όταν δραπέτευσε από το πλοίο που τον είχαν ως κωπηλάτη με τη βοήθεια ενός Έλληνα. Αργότερα, όταν μετά την τρομερή ήττα των Οθωμανών στη ναυμαχία του Τσεσμέ, μόλις που σώθηκε από το ναυάγιο του πλοίου του, αυτός και οι άνδρες του βρήκαν καταφύγιο σε έναν ορθόδοξο ιερέα στο Αϊβαλί που δεν γνώριζε ποιοι ήταν. Ο Χασάν Πασάς δεν ξεχάσει ποτέ την καλοσύνη του ιερέα που παρουσιάστηκε σε εκείνη την ώρα κρίσης. Ως ανταπόδοση αργότερα εξασφάλισε σχετική αυτονομία και προστασία στον ελληνικό πληθυσμό της πόλης του Αϊβαλιού, ανοίγοντας το δρόμο να γίνει το Αϊβαλί σημαντικό πολιτιστικό κέντρο για αυτή την ορθόδοξη Κοινότητα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τον 19ο αιώνα.
ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ Ο ΓΑΖΗ ΧΑΣΑΝ Ο ΑΛΓΕΡΙΝΟΣ
Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Οθωμανούς πολέμαρχους. Γεννήθηκε το 1713 στην Καλλίπολη, κατ’ άλλους στην Περσία. Κάποιοι των θεωρούν Πομάκο, κατ’ άλλες πηγές θεωρείται Γεωργιανός ακόμη και Έλληνας. Αγοράστηκε από ένα γεωργιανό έμπορο σκλάβων και πουλήθηκε στον Οθωμανό Hacı Osman Ağa στη Ραιδεστό. Όταν ενηλικιώθηκε, αρχικά έγινε κωπηλάτης, αλλά αφού δραπέτευσε με τη βοήθεια ενός Έλληνα πήγε στη Σμύρνη και κατετάγη ως ναυτικός σε Αλγερινό πλοίο. Ανέβηκε γρήγορα στις τάξεις της οθωμανικής στρατιωτικής ιεραρχίας.
Μεταβαίνοντας στην Κωνσταντινούπολη εισήλθε στον Οθωμανικό Στρατό. Το 1739 διακρίθηκε στις εκστρατείες εναντίον της Αυστρίας και Πελοποννήσου. Αργότερα στάλθηκε στο Αλγέρι, όπου πολέμησε με πολλές επιτυχίες κατά των Ισπανών ακόμα και με πειρατικές καταδρομικές επιχειρήσεις απ’ όπου και έλαβε το προσωνύμιο “Τζεζα(γ)ιρλί”, (Cezayirli-Αλγερινός).
Από τις πειρατικές καταδρομές συγκέντρωσε πολλά πλούτη. Το 1764 διορίστηκε κυβερνήτης μεγάλου πολεμικού πλοίου. Μ’ αυτή την ιδιότητα φαίνεται να συμμετείχε στη ναυμαχία του Τσεσμέ, κατά την οποία καταστράφηκε ολοκληρωτικά ο οθωμανικός στόλος από τον ρωσικό. Tο πλοίο του πυρπολήθηκε, ενώ ο ίδιος μόλις που πρόλαβε να σωθεί κολυμπώντας.
Στη συνέχεια διορίσθηκε «καπουδάν πασάς» (αρχιναύαρχος) και κατάφερε απόβαση στη Λήμνο λίγο πριν καταληφθεί οριστικά από τον Ρώσο ναύαρχο Ορλώφ μετά από πολιορκία. Τότε ο Γαζή Χασάν ακύρωσε τη συμφωνία παράδοσης, αφού δεν έφερε την υπογραφή του, με συνέπεια οι Ρώσοι να εγκαταλείψουν το νησί. Ήταν ένα γεγονός που έδωσε χαρά στο Σουλτάνο μετά την τρομερή πανωλεθρία στο Τσεσμέ. Ως αμοιβή της επιτυχίας του αυτής του απένειμε τον τίτλο του «μιρί μιράν», δηλ. «ηγέτης, των ηγετών» στα περσικά (αρχιστράτηγος-αρχιναύαρχος), καθώς επίσης τον τίτλο του Γαζή και του απονεμηθεί και το παράσημο του χρυσού στεφανιού «τσελέγκ».
Ο Χασάν υπήρξε αναδιοργανωτής του Οθωμανικού στόλου και δημιουργός της Ναυτικής Ακαδημίας. Το 1773 μετακαλώντας Ευρωπαίους στρατιωτικούς και μηχανικούς οργάνωσε τις στρατιωτικές αποθήκες. Στη συνέχεια επιχείρησε εκστρατείες εναντίον επαναστατών Αιγύπτου και Συρίας, όπου και νίκησε τον περίφημο σεΐχη Νταμπέρ Πασά της Άκρας και τους επαναστάτες της Αιγύπτου Ιμπραήμ και Μουράτ-Μπέη.
Οι Οθωμανοί μετά τα Ορλωφικά (1779) κάλεσαν τους Αλβανούς για να καταστείλουν την εξέγερση των Ελλήνων. Οι Αλβανοί έγιναν μάστιγα. Έσφαζαν και λεηλατούσαν στην Πελοπόννησο. Οι Οθωμανοί αναγκάστηκαν να συμπράξουν με τους Έλληνες για να διώξουν τους Αλβανούς. Οι Αλβανοί νικήθηκαν. Ο Γαζή Χασάν υπήρξε σκληρός και όταν νίκησε τους Αλβανούς έξω από την Τρίπολη ύψωσε μια πυραμίδα από 4.000 κεφάλια των εχθρών του. Η καταστολή αυτή ονομάστηκε «το μακελειό της Αρβανιτιάς».
Όμως οι μάχες δεν τελείωσαν στην Πελοπόννησο. Επειδή οι Κολοκοτρωναίοι δεν πήγαν να υποβάλουν τα σέβη τους, όπως οι άλλοι οπλαρχηγοί, ο Γαζή Χασάν δεν το συγχώρησε και δεν το ξέχασε. Επειδή δεν ανεχόταν καμμιά ανυπακοή μετά από ένα χρόνο (1780) ο Χασάν επέστρεψε στην Πελοπόννησο για να υποτάξει και τους Έλληνες. Ένας απ’ αυτούς ήταν ο πατέρας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη Κωνσταντίνος. Ο Κωνσταντίνος απέφυγε να δηλώσει υποταγή στον Χασάν ακόμη και κατά τη συνεργασία τους εναντίον των Αλβανών. Ο Χασάν νίκησε τους ανυπότακτους Έλληνες και οι περισσότεροι από τους Κλέφτες εξοντώθηκαν, μεταξύ αυτών οι Κωνσταντίνος Κολοκοτρώνης και ο Παναγιώταρος Βενετσανάκης, που ποτέ δεν προσκύνησαν. Τους περιόρισε σε δύο πύργους που πολιόρκησε επί δώδεκα ημέρες, τελικά σκοτώθηκαν σχεδόν όλοι, ο Παναγιώταρος, ο Κωνσταντίνος Κολοκοτρώνης και οι αδελφοί του Αποστόλης και Γεώργιος. Μεταξύ των λίγων διασωθέντων ήταν ο δεκάχρονος τότε ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ.
ΗΤΑΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙ ΦΙΛΛΕΛΗΝΑΣ Ο ΓΑΖΗ ΧΑΣΑΝ?
Είναι πράγματι περίεργο να γίνεται μια τέτοια ερώτηση. Αυτό το ερώτημα όμως το έθεσε ο ιστορικός Κωνσταντίνος Σάθας (Αθήνα, 1842-Παρίσι, 1914), ένας από τους επιφανέστερους Έλληνες ιστορικούς της νεότερης Ελλάδας, καθώς και από τους πρωτοπόρους των νεοελληνικών ερευνών, θεωρεί ότι η Ελλάδα οφείλει πολλά στον Χασάν Τζεζάερλη που θεωρεί φιλέλληνα γιατί χάρη σ’ αυτόν σώθηκε η Πελοπόννησος από μία γενοκτονία (Σάθας, σ. 523). Όταν το 1774, μετά την αποχώρηση των Ρώσων από την Ελλάδα, όλοι οι Οθωμανοί αξιωματούχοι πρότειναν στο Σουλτάνο γενική σφαγή των επαναστατών Ελλήνων ως αντίποινα, αντέδρασε ο Γαζή Χασάν Τζεζάερλης που ήταν ο μόνος που υποστήριξε σταθερά την αντίθετη άποψη. Λέγεται ότι ως τελευταίο επιχείρημα χρησιμοποίησε το εξής: «αν σκοτωθούν όλοι οι Έλληνες ποιος θα πληρώνει το χαράτσι;» για το οποίο οι άλλοι δεν είχαν κάποια απάντηση. Έτσι γλύτωσε τους Έλληνες από την σφαγή μετά το 1774, δηλαδή μετά την αποχώρηση του Ρωσικού στόλου.
Την εποχή των ορλωφικών πολλοί Έλληνες καπετάνιοι είχαν υψώσει τη ρωσική σημαία και πραγματοποιούσαν καταδρομές στα παράλια, συλλήψεις οθωμανικών πλοίων και λεηλασίες. Μετά την αποχώρηση των Ρώσσων οι επαναστάτες κάτοικοι περίμεναν έντρομοι την εκδικητική μανία των Τούρκων, ο Χασάν όμως επηρεασμένος και από το διερμηνέα τού στόλου Νικόλαο Μαυρογένους (θείο της Μαντούς Μαυρογένους) δεν εφάρμοσε αυστηρά μέτρα (θάνατος) όπως γινόταν μέχρι τότε.
Συγκρίνοντας τον με τον Ιμπραήμ αργότερα και τις σφαγές που ακολούθησαν την Επανάσταση του 1821 τότε ίσως έχει βάση η θέση του Σαθά.
Η ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΓΑΖΗ ΧΑΣΑΝ
Ο Γαζή Χασάν Πασάς άρχισε από χαμηλά ως κωπηλάτης, υπήρξε πειρατής που εξελίχθηκε σε Μεγάλο Ναυάρχο (Kapudan Pasha) (1770-1790), διοικητής επαρχιών και Μεγάλος Βεζίρης (3 Δεκεμβρίου 1789-17 Μαρτίου 1790). Μετά το θάνατο του σουλτάνου Abdulhamid I (1774-1789), ο διάδοχος του Σελίμ Γ΄ (1789-1807) τον έπαυσε των καθηκόντων του και τον διόρισε σε ηλικία πλέον 70 ετών στρατιωτικό διοικητή Ισμαηλίου. Όμως οι ίντριγκες της Οθωμανικής Αυλής δημιούργησαν αρνητικό κλίμα για τον Γαζή Χασάν, υπέπεσε στη δυσμένεια του Σουλτάνου και όπως λέγεται κατά διαταγή του δηλητηριάστηκε το 1790 στη Σούμλα της Βουλγαρίας, μόλις 3 μήνες μετά τον διορισμό του. Μετά το θάνατό του θάφτηκε στο Τσεσμέ (Çeşme). Εκεί σε ανάμνηση στήθηκε ένα μνημείο όπου αναπαριστάται ο Γαζή Χασάν παρέα με ένα λιοντάρι. Υπάρχει ένα παρόμοιο άγαλμα και στην Κωνσταντινούπολη. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Οθωμανούς πολέμαρχους.