Ο ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΗΝ ΚΩ
Μετά τον σεισμό του 1933 και την καταστροφή του πρώτου Αγίου Νικολάου υπήρξε συνεχής μέριμνα της Ορθόδοξης κοινότητας της Κω για την ανέγερση ενός νέου καθεδρικού ναού, ως τότε οι χριστιανοί της περιοχής εκκλησιάζονταν στην εκκλησία του Σταυρού. Στις 6/Δεκεμβρίου/1935 οι Ιταλοί ανακηρύξαν τον Άγιο Νικόλαο προστάτη και πολιούχο της Κω. Οι χριστιανοί συγκέντρωσαν ένα ποσό από εράνους για την κατασκευή όμως ο κυβερνήτης Mario Lago έθετε συνεχώς εμπόδια λόγω του αυτοκεφάλου. Ο νέος κυβερνήτης De Vecchi εισάκουσε το αίτημα και έτσι άρχισε η κατασκευή.
Στην εφημερίδα Messaggero di Rodi (ο Αγγελιοφόρος της Ρόδου), στην έκδοση της 5ης Απριλίου 1937, σε άρθρο με τίτλο: «Με απόφαση της υψηλότητας του Κυβερνήτη οι ορθόδοξοι της Κω θα έχουν γρήγορα τον καθεδρικό τους ναό». Ανακοινώνεται η απόφαση του De Vecchi. Με το τηλεγράφημα που έστειλε στον διοικητή της Κω Carlo Mochi Sismondi που εκφράζει την θέληση του και αναφέρει:
«Carlo Mochi Sismondi: "Rientrato architetto Petracco ho veduto progetto cattedrale Ortodossa giâ approvato e concordato con codesta comunitâ e clero ortodosso. Ella puo comunicare agli interessati che oltre acquisto terreno anche per costruzione cattedrale ogni spesa ai di sopra della somma giâ raccolta e posseduta dalla Comunitâ graverâ per mia disposizione a carico degli organi di Governo. Ella spiegherâ che ho voluto cos venire incontro alle esigenze spiritual! della amata popolazione di Coo. Cordialmente de Vecchi di Val Cismon».
Δηλαδή: « Προς Carlo Mochi Sismondi διοικητή της Κω. Μετά την συνάντηση μου με τον αρχιτέκτονα Rodolfo Petracco είδα τα σχέδια του νέου Ορθόδοξου καθεδρικού ναού που είχαν ήδη εγκριθεί και συμφωνηθεί με την ορθόδοξη κοινότητα και τον ορθόδοξο κλήρο. Εσείς μπορείτε να ανακοινώσετε στους ενδιαφερομένους ότι εκτός από την αγορά οικοπέδου για την κατασκευή του καθεδρικού ναού κάθε επιπλέον κόστος πάνω από το ποσό του εράνου της κοινότητας θα καλυφθεί μετά από παρέμβαση μου στα όργανα της διοίκησης. Εξηγήστε ότι θέλησα έτσι να καλύψω τις πνευματικές ανάγκες του αγαπημένου πληθυσμού της Κω. Εγκάρδιος ο de Vecchi di Val Cismon».
Βέβαια τα ωραία λόγια και οι υποκρισίες του de Vecchi ήταν γνωστές από τις συνεχείς αντιπαραθέσεις που είχε με τους ορθοδόξους. Η απόφαση αυτή πάρθηκε διότι ο de Vecchi εγκατέλειψε την πολιτική του αυτοκέφαλου που ακολουθούσε ο προκάτοχος του Mario Lago.
Οι εργασίες άρχισαν το 1937 μετά από το τέλος των αρχαιολογικών ανασκαφών σε οικόπεδο που ανήκει στην Μαρία Θυμανάκη σύζυγο του Παύλο Γεωργιάδη και ολοκληρώθηκαν το 1939. Ο ίδιος ο De Vecchi κατέθεσε τον θεμέλιο λίθο το 1937. Εργολάβος του έργου ήταν ο Αγγελής Γεωργαλής. Τα εγκαίνια έγιναν τον Δεκέμβριο του 1939.
Ο ναός είναι τρίκλητος βυζαντινού τύπου. Το κτίριο διατηρεί τα κύρια χαρακτηριστικά των τυπικών ορθόδοξων κατασκευών, σε σχήμα βυζαντινού σταυρού με κεντρικό θόλο. Ο κεντρικός θόλος στηρίζεται σε τόξα που στηρίζονται σε τέσσερις από τις οκτώ κολόνες του παλιού Αγίου Νικολάου με κιονόκρανα κορινθιακού τύπου. Ο θόλος έχει διάμετρο 7 m και υψώνεται σχεδόν 20 μέτρα από το έδαφος. Εξωτερικά δείχνει ένα χαμηλό τετράγωνο το οποίο στη συνέχεια μετατρέπεται σε δεκαέξι πλευρές με τόσα παράθυρα. Δύο σπειροειδείς σκάλες οδηγούν στο γυναικωνίτη. Οι τέσσερις βραχίονες του σταυρού συνδέονται και δημιουργείται μια τετράγωνη εξωτερική περίμετρο στοών.. Στον νέο ναό μεταφέρθηκαν το μαρμάρινο τέμπλο του πρώτου Αγίου Νικολάου, ο θρόνος του δεσπότη και οι 8 κολόνες. Η μνημειακή είσοδος στην δυτική πλευρά δημιουργείται από τρεις στρογγυλές αψίδες. Νότια υπάρχει επίσης μια άλλη είσοδος. Το πλευρικό καμπαναριό θα προστεθεί αργότερα την δεκαετία του ΄50.
Ο σεισμός του 2017 προκάλεσε σοβαρές ζημιές στο ναό που παραμένει κλειστός.
Για την κατασκευή ο Παντελής Σβουρένος γράφει: Στο εργοτάξιο ήταν οι δύο γιοί του Αγγελή, ο Δημήτρης και ο Γιώργος που παρελάμβαναν και καταμετρούσαν τα υλικά. Γύρω από τον Ναό πελεκούσαν τις πέτρες τεχνίτες, κυρίως από την Κάλυμνο, όπως τα τρία αδέλφια Τσερκάκια και άλλοι.
Κώοι πού δούλευαν στο ναό ως πελεκητάδες ήταν ο Μιχ. Στρίγγας, ο Γιώργ. Περεζοϋς, ο Κωνσταντής Μαμουζέλος, ο Άναστάσης Ασλάνης, ο Ασλάνης Παντελίδης κ.ά.
Μαστόροι χτιστάδες που έχτισαν τον Αϊ-Νικόλα ήταν ο Χριστόφορος και ο Γιάννης Βαγιανός, ο Μιχάλης Πίττας, ο Κωνσταντής Ίνγκιρλής, ο Κύπρος, ο Χρήστος Αγγελίδης (ο Γαληγάλης), ο Γιώργης ο Μπουάς, ο Αγγελής Γιαλλούσης, ο Μανόλης Μαστοράκης, ο Μιχάλης Τουλαντάς και ο Σταμάτης ο Πίττας.
Οι οκτώ κολώνες μεταφέρθηκαν στο εργοτάξιο με το κάρο του Σάββα Φραγκούλη, και εκεί, επιτόπου, τις στήσανε με στρίποδα και παλάγκο.
Το χτίσιμο γινόταν τότε με πορσελάνη, που την κουβαλούσαν οι αγωγιάτες με τα ζώα, και ασβέστη που τον έκαναν στην Κώ Πετρουμιανοί μαστόροι.
Τις ξυλουργικές εργασίες, με καστανιά που ήλθε από την Ιταλία, τις έκαναν ό Αναστάσης Κουγιουμζής, ο Ανδρέας Ανδρούλης, ο Θεοδόσης Καπλανίδης, ο Παράσχος Τσάμπαλας, ο Νίκος Ζήκας, ο Μανόλης Χατζηπαυλής και ο Λιοντής Μαραγκάκης.
Καλουπατζήδες ήταν δύο αδέλφια Ιταλοί, Αμέλιο και Βιτόριο Κοζάνι. Μαζί με τούς ντόπιους μαστόρους ήταν και ένας Ιταλός για τις λεπτομέρειες, ό Ρεντζίνι, πού ήταν γαμπρός τού Γιάννη του Ιωαννίδη του Γραμματικού. Εκείνος έκανε τον τρούλλο και τα στρογγυλά παράθυρα.
Η στρώση των μαρμάρων του πατώματος ήρθε από την Πάντοβα της Ιταλίας. Μερικά μέτρα που περίσσεψαν τα έδωσε αργότερα ο Δημήτρης Γιωργαλλής στο Δήμο Κω (επί δημαρχίας Γεωργίου Ιωαννίδη) και τα έκαναν ταμπελάκια μαρμάρινα για να ονομάσουν τούς δρόμους.
Επιστάτης ήταν ο αδελφός του εργολάβου Μιχάλης, γαμπρός του Μαστοράκη. Όλο το προσωπικό που δούλευε τότε στον Άγιο Νικόλαο, μαζί με αυτούς της Πάτμου, ήταν πενήντα άτομα. Η αγιογράφηση του ναού έγινε σε διάφορα στάδια. Το πρώτο στάδιο έγινε από τον Καλύμνιο αγιογράφο Αντώνιο Καραφυλλάκη. Τον Παντοκράτορα στο εσωτερικό του τρούλου τον έκανε δωρεά ο εργολάβος Αγγελής Γιωργαλλής.
Τους τέσσερις ευαγγελιστές έκανε δωρεά ο Ραγούσας και η σύζυγος του Τατιανή. Τον τρούλλο με τους τέσσερις ευαγγελιστές και τους 12 αποστόλους τους ξήλωσε ο Μητρ. Εμμανουήλ και τους αποθήκευσε στο Μητροπολιτικό Παρεκκλήσιο του Ευαγγελισμού, στον νάρθηκα του οποίου βρίσκονται μέχρι σήμερα.
Οι εικόνες του τέμπλου μεταφέρθηκαν από τον παλαιό Αγ. Νικόλαο. Την Παναγία του ιερού αγιογράφησε ο Γιάννης Σπηλιώπουλος, γαμπρός του Γιώργη Μπαλαλή (της Θέμις) που ήρθε από την Αμερική. Ο Γάλλος Μάρκ Σερπαντιέ έκανε τις άλλες αγιογραφίες. Το έργο ολοκληρώθηκε στις αρχές τού 1939, χρόνος ρεκόρ για τα μέσα της εποχής, και στοίχισε 350.000 λιρέτες που διέθεσε ο Ντε Βέκκι. Χρήματα είχαν συγκεντρώσει και οι Κώοι της Αμερικής με πρωτοβουλία του Νίκου Μανούση.
Το μόνο που δεν έγινε, ενώ υπήρχε στα αρχικά σχέδια, ήταν το καμπαναριό. Το έκανε, όμως, αργότερα ο εργολάβος Γιάννης Πεταλάς, φέρνοντας από την Πάτμο την ίδια πέτρα. Καμπάνες έβαλαν αυτές πού έβγαλαν από τον Ευαγγελισμό μετά την κατεδάφιση τού καμπαναριού. Την τοποθέτηση έκανε ο Αντώνης Καρδούλιας μαζί με τον πατέρα του και την εγκατάσταση του ηλεκτρικού μηχανισμού για την κρούση τους έκανε ο Τάσος Ιακωβίδης. Ο αυλόγυρος τού ναού έγινε το 1945.
Τα μεγαλοπρεπή εγκαίνιά του έγιναν στις 24 Μαρτίου 1939 χοροστατούντος τού Μητρ. Λέρου, Καλύμνου και Αστυπαλαίας Αποστόλου. Η Μητρόπολη Καλύμνου από 2 Μαΐου 1937 είχε προσαρτηθεί στην Μητρόπολη Κώου.