Το ατμόπλοιο (Α/Τ) «Fiume» ήταν ένα μικρό πλοίο, που την περίοδο του μεσοπολέμου έκανε τη γραμμή της Δωδεκανήσου και συνέδεε τα νησιά από την Πάτμο μέχρι και το Καστελόριζο. Μετά την κατάληψη της Σάμου, το 1941, έφθανε μέχρι εκεί.
Ανήκε στην εταιρία Adriatica και ήταν γραμμένο στο λιμεναρχείο της Βενετίας με αριθμό 308.
Ναυπηγήθηκε το 1926 στα γερμανικά ναυπηγεία Lubecker Masch. Ges. του Lubeck με αριθμό ναυπήγησης 226. Έφερε το όνομα «PRESTOLONASLEDNIK PETAR» [1], δηλαδή του τότε διάδοχου Πέτρου της Γιουγκοσλαβίας. Ανήκε στην ναυτιλιακή εταιρεία
Brodarsko-akcijskog "Boka" στο Κότορ - Càttaro (Γιουγκοσλαβία). Χρησιμοποιήθηκε για μεταφορές στις Γιουγκοσλαβικές ακτές.
Πουλήθηκε στην Ιταλική εταιρία 'Costiera'' του Φιούμε για τις γραμμές Βενετία Φιούμε, Τεργέστη, Πούλα, Σπλιτ.
ΤΕΧΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
ΕΤΟΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ1926. ΜΗΚΟΣ 48,18 m. ΠΛΑΤΟΣ 7,80 m. ΒΥΘΙΣΜΑ 3,70 μέτρα. ΙΣΧΥΣ ΜΗΧΑΝΗΣ 1.100 HP. ΜΕΓΙΣΤΗ ΤΑΧΥΤΗΤΑ 10,5 κόμβοι. ΕΛΙΚΕΣ 1. ΟΛΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ 654 κ.ο.χ. ΚΑΘΑΡΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ 382 κ.κ.χ. ΩΦΕΛΙΜΟ ΦΟΡΤΙΟ 300 τόνοι
ΑΜΠΑΡΙΑ 2Χ246 m3. ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΠΙΒΑΤΩΝ ΣΕ ΚΑΜΠΙΝΕΣ 14. ΚΙΝΗΤΗΡΑΣ Ατμομηχανή τριπλής εκτόνωσης, που την τροφοδοτούσαν δύο λέβητες.
Το 1928 το πλοίο αποκτήθηκε από άλλη πλοιοκτήτρια εταιρία, την ιταλική Nautica S. A. Di Navigazione, που είχε την έδρα της στην πόλη Fiume της Ίστριας. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς έφθασε στα Δωδεκάνησα· ίσως στις αρχές του 1930. Άλλαξε όνομα και βαφτίσθηκε «Calitea» για διαφήμιση των εγκαταστάσεων των ιαματικών λουτρών, που κατασκεύασαν οι Ιταλοί στην Καλλιθέα της Ρόδου.
Το 1932 άλλαξε ξανά πλοιοκτήτρια εταιρία και πέρασε στην Adriatica. Το 1933 πήρε το τελευταίο του όνομα Α/Τ «Fiume»[2]. Το όνομα «Calitea[3]» δόθηκε σε άλλο πλοίο (ντιζελοκίνητο) της Adriatica.
Απ’ όλα τα πλοία, που ταξίδεψαν στα Δωδεκάνησα, το Α/Τ «Fiume» ήταν το πλοίο που αγάπησαν περισσότερο οι νησιώτες, διότι ήταν το μακροβιότερο στην εσωτερική γραμμή της Δωδεκανήσου και υπήρχαν αρκετοί Δωδεκανήσιοι στο πλήρωμά του.
Στις 10 Ιουνίου 1940 η Ιταλία μπήκε στον πόλεμο. Τα νησιά απομονώθηκαν, η επικοινωνία γινόταν συνεχώς δυσκολότερη και άρχισαν να φαίνονται οι πρώτες ελλείψεις. Η τροφοδοσία και ο ανεφοδιασμός με καύσιμα δυσκόλεψε, ιδίως μετά την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. Με την έναρξή του το πλοίο δεν κατασχέθηκε από την Κυβέρνηση, αλλά, όπως και άλλα επιβατικά πλοία στα Δωδεκάνησα, μετατράπηκε σε ανθυποβρυχιακό – οπλιταγωγό και εξοπλίστηκε με ένα κανόνι 76/40 mm στην πρύμη, τέσσερα πολυβόλα των 13,2 mm και μερικές βόμβες βυθού.
Συνέχισε κανονικά τα δρομολόγιά του στα Δωδεκάνησα, δύο φορές την εβδομάδα. Για τις ανάγκες όμως του πολέμου, μερικές φορές χρησιμοποιούνταν σε ανθυποβρυχιακές αποστολές[4]. Tο πλοίο εκτελούσε παράλληλα με τα τακτικά του δρομολόγια και στρατιωτικές μεταφορές μεταξύ Ρόδου και λοιπών Δωδεκανήσων. Μετά τον εξοπλισμό του, τη βαφή με πολεμικά χρώματα καμουφλάζ και ταξιδεύοντας χωρίς συνοδεία, αποτελούσε τον ιδανικό στόχο.
ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΤΑΞΙΔΙ[5]
Το πλοίο είχε φορτώσει στο λιμάνι της Ρόδου 81,5 τόνους τροφίμων για τα διάφορα νησιά της γραμμής αρ. 1 (Ρόδος – Πάτμος). Το πλήρωμα αποτελούνταν από 38 άτομα (29 πολίτες και 9 στρατιώτες). Επιβιβάστηκαν επίσης 94 επιβάτες (πολίτες και αξιωματικοί) και 155 αεροπόροι, που γύρισαν απ’ την άδειά τους.. Συνολικά βρίσκονταν στο πλοίο 287 άτομα[6].
Στις 12.05’ της 24ης Σεπτεμβρίου 1942 το Α/Τ «Fiume» αναχώρησε από Ρόδο με κατεύθυνση τη Σύμη και τα υπόλοιπα νησιά, με κυβερνήτη τον πλοίαρχο Aldo Cantù. Στις 12.10’ πέρασε από το ακρωτήριο των Μύλων με πορεία 287ο μοίρες. Ο καιρός ήταν σχετικά καλός· 4-5 μποφόρ. Ο καπετάνιος έμεινε στη γέφυρα μέχρι τις 12.30’ για να προσέχει για τυχόν νάρκες, και μετά αποσύρθηκε.
Στις 13.02’, περίπου 9,5 μίλια από το ακρωτήριο, μία μεγάλη έκρηξη ταρακούνησε ολόκληρο το πλοίο, το οποίο κτυπήθηκε στο 1/3 του μήκους του από την πρύμνη, όπου και ανοίχθηκε μια μεγάλη τρύπα. Άρχισε αμέσως να βυθίζεται κάθετα, με ανασηκωμένη την πλώρη, έως ότου χάθηκε πολύ γρήγορα (αναφορές λένε για 25 δευτερόλεπτα).
Όσοι πρόφθασαν έπεσαν στη θάλασσα, αλλά από την έκρηξη καταστράφηκαν τα περισσότερα σωστικά μέσα και καμιά απ’ τις 4 βάρκες που διέθετε δεν χρησιμοποιήθηκε. Βρέθηκαν μόνο κάποιες σχεδίες, απ’ τις οποίες κρατήθηκαν οι επιζώντες.
Η έκρηξη και η βύθιση του πλοίου έγινε αμέσως αντιληπτή από τα ιταλικά παρατηρητήρια της Ρόδου[7]. Απεστάλησαν δύο νοσοκομειακά υδροπλάνα (έφεραν το σήμα του Ερυθρού Σταυρού), από τα οποία το ένα πιθανώς να κτύπησε τον ένα πλωτήρα του σε κάποιο από τα συντρίμμια που επέπλεε και αναποδογύρισε.
Μετά από 45’ λεπτά έφθασε και ένας στολίσκος τορπιλακάτων για την περισυλλογή των επιζώντων[8]. Κατά τη βύθιση του πλοίου υπήρξε μεγάλη απώλεια σε ζωές. Από τα 287 άτομα που επέβαιναν, σώθηκαν μόνο 73. Βρέθηκαν 20 πνιγμένοι και οι αγνοούμενοι έφθασαν τους 194[9].
ΚΩΟΙ ΠΟΥ ΑΠΩΛΕΣΤΗΚΑΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΥΘΙΣΗ ΤΟΥ «FIUME»
Στην Κω το πλοίο θα έφθανε αργά το απόγευμα. Οι συγγενείς, που περίμεναν στο λιμάνι την άφιξη του πλοίου, δεν έμαθαν για το τραγικό ναυάγιο, παρά αργά το βράδυ, όταν οι αστυνομία τους έδιωξε, χωρίς να μπορεί να τους δώσει πληροφορίες για τους επιζώντες. Μόνο μετά από αρκετές ημέρες επιβεβαίωσαν το θάνατο των ανθρώπων τους[10].
Σύμφωνα με τον κατάλογο επιβατών του λιμεναρχείου της Ρόδου, από τους επιβάτες για Κω, χάθηκαν 26 άτομα, απ’ τα οποία τα 4 ήταν παιδιά:
1) Πέτρου Μαρία και τα δύο παιδιά της,
2) Χατζηγιώργος Ιωάννης,
3) Τσάκου Μαρία και η αδελφή της,
4) De Grandis Luigi,
5) Χατζηαντωνίου Κατερίνα και ένα παιδί,
6) Σινάνη Σμαράγδα και ένα παιδί,
7) Σπανού Μαρία,
8) Τσιμισίρη Ελένη και ο αδελφός της,
9) Χατζημάρκου Ευαγγελία,
10) Βαρβαλουκάς Ιωάννης - Αντώνιος
11) Μπιτσιάκης Χασάν,
12) Χατζημεχμέτ Μεχμέτ,
13) Τεμόγλου Χουσεΐν,
14) Σαρής Χασάν,
15) Μαστρονικόλας Ιωάννης,
16) Πατάκος Ευριπίδης,
17) Πούλιας Ιωάννης,
18) Νικολάου Εμμανουήλ,
19) Καραϊόλης ή Καραϊλλής Άγγελος,
20) Παπανικολάου Δημήτριος.
ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ
Σύμφωνα με την απόφαση της 26ης Νοεμβρίου 1942 του ναυτοδικείου της Ρόδου[11], οι απολεσθέντες ήταν 9 άτομα από τα οποία τα δύο παιδιά:
1) Σαρής Χασάν του Χουσεΐν και της Φατμάς γεννηθείς στις 15/8/1899,
2) Μπουκιάκη Χασάν του Μεχμέτ και της Αττιέ γεννηθείς στις 15/8/1879,
3) Τσάκου Μαρία του Δημητρίου και της Κοκώνας γεννηθείσα το 1914,
4) Τσάκου Παντελίτσα του Δημητρίου και της Κοκώνας (το όνομα της προστέθηκε αργότερα στο βιβλίο),
5) Χατζηγεωργίου Γεώργιος του Ιωάννη και της Μαρίας γεννηθείς το1933,
6) Χατζηγεωργίου Μιχαλίτσα του Ιωάννη και της Μαρίας γεννηθείσα το1936,
7) Καραϊλλής Άγγελος του Νικολάου και της Ειρήνης γεννηθείς στις 27/2/ 1919,
8) Τσιμισίρη Ελένη του Νικολάου και της Κατερίνας γεννηθείσα στις 10/2/1919,
9) Τσιμισίρης Γεώργιος του Νικολάου και της Κατερίνας γεννηθείς στις 10/8/1927.
Ο 2ος αξιωματικός Silvio Kastelic είναι ο μόνος από το επιτελείο του πλοίου που σώθηκε. Στις 12/10/1942 έστειλε έκθεση στην πλοιοκτήτρια εταιρία «Adriatica» σχετικά με τη βύθιση του Α/Τ «Fiume». Ανέφερε ότι ο κυβερνήτης Aldo Cantù, δηλώθηκε αγνοούμενος και o 1ος αξιωματικός Emilio Vianello πνίγηκε. Ο αρχιμηχανικός Giorgio Modonese επίσης δηλώθηκε αγνοούμενος. Από τους ασυρματιστές, ο Arturo Tommasini πνίγηκε ενώ ο Giuseppe Gadaleta, όπως και ο λοστρόμος Demetrio Galiozi δηλώθηκαν αγνοούμενοι.
ΤΟ ΥΠΟΒΡΥΧΙΟ Υ4 – ΝΗΡΕΥΣ
Το υποβρύχιο, που βύθισε το Α/Τ «Fiume», ήταν το ελληνικό «Νηρεύς»[12]με αριθμό Υ4 και κυβερνήτη, τον Πλωτάρχη Αλέξανδρο Ράλλη
Ήταν η 40ή πολεμική περιπολία του[13]. Απέπλευσε από τη Βηρυτό στις 15/9/1942 για εκτέλεση περιπολίας στο στενό Ρόδου - Σύμης και Τουρκικών ακτών. Μετά από άκαρπη περιπολία αρκετών ημερών, στις 22 Σεπτεμβρίου εντόπισε, αρχικά με τα υδρόφωνα και στη συνέχεια με το περισκόπιο, μικρό ατμόπλοιο σε αρκετά μεγάλη απόσταση. Αμέσως άρχισε τους απαιτούμενους χειρισμούς για μείωση της απόστασης και εκτέλεση της επίθεσης. Από τις πληροφορίες που είχε λάβει από ιδιοκτήτες ιστιοφόρων που βύθισε κατά την προηγουμένη του περιπολία, θεώρησε ότι το πλοίο αυτό ήταν το Α/Τ «Fiume», που εκτελούσε τις μεταφορές των Δωδεκανήσων. Το πλοίο όμως ξαφνικά άλλαξε πορεία και λόγω της μεγάλης απόστασης ο «Νηρέας» ματαίωσε την επίθεση. Αυτή την φορά το Α/Τ «Fiume» ήταν τυχερό και διέφυγε τον κίνδυνο, χωρίς να γνωρίζει πόσο κοντά πέρασε από το διώκτη του.
Στις 24 Σεπτεμβρίου, γύρω στις 13.40’ και μεταξύ Ρόδου και Σύμης, ο «Νηρέας» εντόπισε πάλι ένα φορτηγό επιβατηγό ατμόπλοιο σε απόσταση 5 μιλίων. Αμέσως άρχισε τους ελιγμούς για επίθεση. Μετά την πάροδο ενός εικοσάλεπτου περίπου αναγνώρισε ότι ήταν το Α/Τ «Fiume», που του είχε ξεφύγει την προηγούμενη φορά. Στην κατάλληλη στιγμή εκτέλεσε βολή δέσμης τριών τορπίλων, επικράτησε νεκρική σιγή και μετά παρέλευσης 20-25 δευτερολέπτων ακούσθηκε εντός του υποβρυχίου διπλή έκρηξη. Από το περισκόπιο διαπιστώθηκε ότι το πλοίο είχε πληγεί στο πρόσθιο 1/3. Η πρύμνη του είχε θρυμματισθεί και ανατιναχθεί στον αέρα, προφανώς από έκρηξη πυρομαχικών, το δε υπόλοιπο πλοίο μετά από πάροδο 2-3 λεπτών βυθιζόταν σε θέση 6 μίλια προς 160ο μοίρες από το Ακρωτήριο Αλουπός[14].
Το Υ/Β «Νηρεύς» μετά την επιτυχία του απομακρύνθηκε προς τα δυτικά και τις απογευματινές ώρες ακούστηκαν, σε αρκετά μεγάλη απόσταση και σε δύο διαφορετικούς χρόνους, εκρήξεις βομβών βάθους. Το υποβρύχιο συνέχισε την περιπολία του μεταξύ Κω και Ρόδου, αλλά υπέστη βλάβη και στη δεύτερη αεροθλιπτική, οπότε αποφάσισε τη διακοπή της περιπολίας και επανήλθε στη βάση του, στη Βηρυτό στις 09.15’ της 29ης Σεπτεμβρίου, όπου έγινε ενθουσιωδώς δεκτός από τα πληρώματα των άλλων υποβρυχίων.
Μετά από λίγες ημέρες η Βρετανική Μυστική Υπηρεσία επιβεβαίωσε τη βύθιση του Α/Τ «Fiume».
Το τμήμα της αναφοράς του κυβερνήτη του Υ/Β Π/χη Α. Ράλλη προς τη διοίκηση υποβρυχίων στη Βηρυτό σχετικά με την περιπολία του «Νηρέα» από 15/9/1942 έως 29/9/1942
αναφέρει: 1η ημέρα πλου 15/9/42 13.30’. Αποπλέομεν Βηρυτού ίνα έξωθι λιμένος εκτελέσωμεν ασκήσεις μετά γαλλικού αντιτορπιλλικού και δυο αγγλικών τορπιλλακάτων. 19.03’. Κατευθυνόμεθα προς το στενόν Ρόδου. ... ...…… 10η ημέρα πλου 24/9/42 13.40’. Ατμόπλοιον φορτηγοεπιβατηγόν εις απόστασιν 5 χιλ. 13.42’. Πολεμική έγερσις - Έναρξις επιθέσεως. 14.00’. Το πλοίον ανεγνωρίσθη ως ιταλικόν εκτοπίσματος τουλάχιστον 1.500 τόννων. 14.03’. Πυρ - Εβλήθησαν τρεις τορπίλλαι από αποστάσεως 450 μέτρων. Μετά παρέλευσιν 20 – 25 δευτερολέπτων ηκούσθη εντός του υποβρυχίου δυνατή διπλή έκρηξις. Η τορπίλη επέτυχε τον εχθρόν εις τα 2/3 του μήκους του από πρώρας. Η πρύμνη του πλοίου εθρυμματίσθη και ανετινάχθη εν μέσω μέλανος καπνού εις ύψος 100 μ. Ταυτοχρόνως η πρώρα του μετά του υπολοίπου σκάφους ήρχισεν ανορθουμένη, έλαβε την θέσιν της κατακορύφου, και εις διάστημα μικρότερον των δύο λεπτών εξηφανίσθη υπό την επιφάνειαν της θαλάσσης εις θέσιν 6 μίλια προς 160ο από άκρας Αlupo. 14.05’. Με ταχύτητα, προχωρήσεως 7 κ. τη βοηθεία του ρεύματος απεμακρύνθημεν από δυσμάς. 15.35’. Ηκούσθησαν εκρήξεις δέσμης βομβών. 17.47’. Ηκούσθησαν και πάλιν εκρήξεις δέσμης βομβών. 19.50’. Αναδυόμεθα 7 μίλια νοτιοδυτικώς Σύμης και κατευθυνόμεθα ίνα φορτίσωμεν πλησίον των Τουρκικών ακτών. 11η ημέρα πλου 25/9/42 04.10’. Κατευθηνόμεθα εις το μεταξύ Νισύρου και Τήλου στενόν δι’ ου διέρχεται η γραμμή συγκοινωνίας Πειραιώς – Ρόδου.
ΠΗΓΕΣ [1] Ντούνη Χ., Τα ναυάγια στις Ελληνικές θάλασσες 1900 – 1950, τ. Α΄, Αθήνα 2000, σ. 534. [2] Λελέκη Π., Το Fiume ήταν τελικά το Calitea, Εφοπλιστής, τχ. 161, Σεπτέμβριος 2006, σσ. 117 – 118. [3] Το νέο «Calitea» κατασκευάστηκε το 1933 και ήταν γραμμένο στο λιμεναρχείο της Βενετίας με αριθμό νηολογίου 342. Είχε μήκος 100 μέτρα, πλάτος 15 μέτρα, ολική χωρητικότητα 4.013 κόρων και καθαρή χωρητικότητα 2.086 κόρων με ταχύτητα 16,5 ναυτικά μίλια την ώρα. Διέθετε 152 κρεβάτια. Έκανε τη γραμμή Δωδεκάνησα – Ιταλία. Στις 25 Ιουνίου 1940 επιτάχθηκε από το ιταλικό ναυτικό. Στις 04.00’ της 11ης Δεκεμβρίου 1941 αναχώρησε από το Αργοστόλι και στις 16.25’ δέχθηκε δύο τορπίλες και βυθίστηκε· χάθηκαν 155 άτομα. [4] Lovero G.-Enriquez S.-Polo M.-Adar G., 8 Settembre 1943. Tutti a casa, La Spezia 1988, σσ. 279 – 280. Όταν το «Fiume» τοποθέτησε τον οπλισμό του, έκανε μια δοκιμή βολής κοντά στην Τήλο. Παρά λίγο θα το βύθιζαν οι ίδιοι οι Ιταλοί από λάθος, διότι ο κυβερνήτης C. M. De Vecchi θεώρησε ότι γίνεται επίθεση στο νησί και έθεσε σε συναγερμό το ναυτικό και την αεροπορία για να αντιμετωπίσουν την κατάσταση. Τελευταία στιγμή κάποια διευκρινιστικά τηλεφωνήματα αποσόβησαν τη βύθιση. [5] Κογιόπουλου Κ., Ο τορπιλισμός του Fiume, Εφοπλιστής, τχ. 157, Μάιος 2006, σσ. 136 -140. [6] Κλαδάκη - Βρατσάνου Ε., Η ναυτική τραγωδία της 24ης Σεπτεμβρίου 1942. Ο τορπιλισμός του Fiume και οι Συμιακοί που χάθηκαν, Συμαϊκόν Βήμα, αρ. φ. 323, Ιούλιος – Αύγουστος 2006. [7] Ο Ιταλός Antonio Borgonovi, τότε στρατιώτης, τη στιγμή του τορπιλισμού βρισκόταν στο παρατηρητήριο του Μόντε Σμίθ και είδε όλη τη σκηνή. Ειδοποίησε αμέσως τη διοίκηση. Το πλοίο βούλιαξε πολύ γρήγορα. Πρώτα έφθασαν τα υδροπλάνα και ακολούθησαν τα Μ.Α.S. (ταχύπλοα σκάφη). Επίσης έφυγαν και άλλα πλοία από το λιμάνι, και την περιοχή περιπολούσαν αεροπλάνα για την εύρεση τυχόν υποβρυχίου, το οποίο όμως δεν βρέθηκε. [8] Μαρτυρία του ηγουμένου της Ιεράς Μονής Πανορμίτη της Σύμης, Γαβριήλ Μαργαρίτη, το 2004: Ήμουν ένας από τους επιζώντες. Ακούσαμε μια μεγάλη έκρηξη, που ταρακούνησε το πλοίο. Αμέσως μετά το ναυάγιο βρέθηκα να επιπλέω μαζί με άλλους στη θάλασσα. Ήμουν τότε 15 χρονών· μαζί μου ήταν η μητέρα μου και πηγαίναμε στη Σύμη. Μείναμε στη θάλασσα περίπου μία ώρα. Πρώτα ήρθαν δύο νοσοκομειακά υδροπλάνα· το ένα αναποδογύρισε κατά την προσθαλάσσωση, ενώ το άλλο μας μοίρασε σωσίβια. Μετά ήρθαν δύο Μ.Α.S. και μας μάζεψαν. Εγώ σώθηκα, η μητέρα μου όμως πνίγηκε και τη θάψαμε στη Ρόδο. [9] Σύμφωνα με το βιβλίο θανάτων στο ληξιαρχείο της Κω, όπου καταγράφηκε η απόφαση της έρευνας του λιμεναρχείου της Ρόδου, οι αριθμοί των απολεσθέντων διαφέρουν από την έκθεση του 2ου αξιωματικού του πλοίου Silvio Kastelic. Συνολικά αγνοούνται 19 άτομα του πολιτικού πληρώματος και ένα του στρατιωτικού, 55 επιβάτες και 118 στρατιωτικοί. [10] Μαρτυρία της Μ. Μαστρονικόλα – Ξυπολυτά, κόρης του απολεσθέντος Μαστρονικόλα Ιωάννη. [11] Αντίγραφο της απόφασης υπάρχει στο ληξιαρχείο της Κω, στο βιβλίο θανάτων του έτους 1942. [12] Παΐζη –Παραδέλη Κ., Τα πλοία του πολεμικού ναυτικού 1829 – 1999, 2η έκδ., Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, αχρονολόγητο, σσ. 113 -114. Σχετικά με το υποβρύχιο Υ - 4 «ΝΗΡΕΥΣ» (1930 – 1947): α) Διαστάσεις: 68,6/5,7/4,1 μέτρα, β) Εκτόπισμα: 790/960 τόνοι, γ) Πρόωση:Diesel 1.420 HP, δ) Ηλεκτροκινητήρας: 1.200 HP, ε)Ταχύτητα: 14 κόμβοι στην επιφάνεια, 8,5 σε κατάδυση, στ) Οπλισμός: 8 Τ/Σ 21 ιντσών, 1 πυροβόλο 100 mm, 1 πυροβόλο mm, η) Πλήρωμα: 41 άτομα. Ήταν ένα από τα τέσσερα Υ/Β που ναυπηγήθηκαν στη Γαλλία μεταξύ των ετών 1927-1930, κατόπιν παραγγελίας της Ελληνικής Κυβέρνησης. Του ίδιου τύπου: «ΓΛΑΥΚΟΣ», «ΠΡΩΤΕΥΣ» και «ΤΡΙΤΩΝ». Η παραλαβή του έγινε την 1η Μαρτίου 1930 από τον
Π/χη Σ. Τσιριμώκο. Έλαβε μέρος σε 4 πολεμικές περιπολίες κατά τη διάρκεια του πολέμου 1940-41 (κυβερνήτης Π/χης Βρ. Ρώτας) και σε 12 ακόμη πολεμικές περιπολίες από τη Μέση Ανατολή. Στις 24 Σεπτεμβρίου 1942 (Κυβερνήτης Π/χης Α. Ράλλης) βύθισε το ιταλικό οπλιταγωγό «Fiume» (1.500 τόνων) και στις 25 Σεπτεμβρίου 1942 ένα μεγάλο, φορτωμένο, ιταλικό ιστιοφόρο. Ακολούθησαν, σε διάφορες ημερομηνίες, άλλα μικρότερα ιστιοφόρα. Η βύθιση του "Fiume"είναι η μεγαλύτερη επιτυχία του υποβρυχίου. Χρησιμοποιήθηκε επίσης για μεταφορές κομάντος και παραλαβή προσωπικού, που έφευγε από την κατεχόμενη Ελλάδα. Στις 3 Μαΐου 1947 τέθηκε σε παροπλισμό και εκποιήθηκε το 1952. [13] Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, Ο σιωπηλός πόλεμος. Η δράση των ελληνικών υποβρυχίων 1940 – 1944, Αθήνα 1995, σσ. 51- 53. [14] Χατζηπατέρα Ν.Κ. – Φαφαλιού Σ.Μ., Μαρτυρίες 40 -44. Πόλεμος – Κατοχή, Αθήνα 1988, σ. 261.