ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΣΑΚΑΛΗ Ή ΤΣΑΚΑΛΟΙ

Μεταξύ Ασωμάτων και Αγίου Δημητρίου στη θέση Τσακάλη βρίσκεται ένα μοναδικό συγκρότημα ναού με ορθογώνιο πύργο στο δυτικό τμήμα του ναού. Δεν είναι σίγουρο αν ήταν κατοικία ή οχυρό.

1)Ο μονόχωρος Ναός με είσοδο δυτικά, καλύπτεται από θόλο με οξυκόρυφη καμάρα. Διαθέτει είσοδό δυτικά, πάνω της διακρίνεται μεγάλο πέτρινο υπέρθυρο με οξυκόρυφη κόγχη.

Στο εσωτερικό του ναού οι τοίχοι καλύπτονται με στρώμα ασβέστη. Δεν διαπιστώθηκε αν κάτω από τον ασβέστη υπάρχει τοιχογραφικός διάκοσμος. Στους πλάγιους τοίχους διακρίνονται επάνω στον ασβέστη τα αποτυπώματα της θέσης του παλαιότερου χαμηλού ξυλόγλυπτου τέμπλου του ναού. Η μορφή του αρχικού δαπέδου δεν είναι γνωστή, καθώς αυτό καλύφθηκε με τσιμέντο. Στον βόρειο και τον νότιο τοίχο του ιερού διαμορφώθηκαν δύο ανισοϋψείς ορθογώνιες κόγχες με άνοιγμα 0,70 και 0,80 μ. και βάθος 0,55 και 0,35 μ. αντίστοιχα. Επάνω από την κόγχη του νότιου τοίχου υπάρχει ένα πολύ μικρό (ύψ. 30 εκ.) και μοναδικό φωτιστικό παράθυρο του ναού.

2) Ο ορθογώνιος πύργος στα δυτικά. (εσωτ. διαστ. 3,15 Χ 4,20 μ. περίπου, πάχ. τοίχων 0,55 μ.) σώζεται σχεδόν σε όλο το αρχικό του ύψος (3,90 μ.). Ο πύργος χτίστηκε με τοπικές πέτρες διαφόρων μεγεθών και ισχυρό ασβεστοκονίαμα. Η είσοδός του στον βόρειο τοίχο έκλεινε με μια συμπαγή πόρτα (δεν σώζεται πλέον) και κλειδωνόταν από μια μεγάλη ορθογώνια δοκό που τραβιόταν στη μέση της πόρτας. Η είσοδος προστατευόταν από ένα φινιστρίνι, ίχνη του οποίου σώζονται στον βόρειο τοίχο.

Στο εσωτερικό του πύργου διακρίνονται τα ίχνη των ξύλινων δοκών του δαπέδου που στήριζαν την οροφή. Η ανάβαση στην κορυφή του πύργου γινόταν με ξύλινη σκάλα. Διακρίνονται οι πολεμίστρες και οι τοξοθυρίδες, Κάτω από τις πολεμίστρες κάποιες πέτρες προεξέχουν και ίσως ήταν βάσεις καταχυστρών και πάνω τους διακρίνεται η διαφορετική λιθοδομή. Ο πύργος δεν περιείχε τζάκι, δεξαμενή ή τουαλέτα όπως άλλοι.

Ανατολικά υπάρχουν υπολείμματα σπιτιού και βόρειο ανατολικά υπολείμματα ίσως στάβλοι και αποθήκες..

Δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες που να παρέχουν ακριβή και σαφή χρονολογία για την κατασκευή της εκκλησίας και του πύργου της. Ωστόσο, η μορφή των προμαχώνων του πύργου, η οξυκόρυφη καμάρα της εκκλησίας, καθώς και η τοιχοποιία του συγκροτήματος υποδεικνύουν ότι πιθανότατα χρονολογείται στα τέλη της κυριαρχίας του νησιού της Κω από τους Ιωαννίτες της Ρόδου (τέλη 15^ου αιώνα).

Οι υποθέσεις της κατασκευής του συγκροτήματος παραμένει άγνωστη. Θα πρέπει να πραγματοποιήθηκε τουλάχιστον μετά το 1457 (έτος κατά το οποίο ο οθωμανικός στόλος εκπόρθησε τα κάστρα της Κω), μετά το 1462 (έτος άλλης επιδρομής των Τούρκων κατά του κάστρου της Αντιμάχειας), ή μετά τη μεγάλη πολιορκία της Ρόδου από τους Τούρκους (1480), γεγονός που αφύπνισε τον δωδεκανησιακό πληθυσμό. Τέλος, δεν αποκλείεται ο ναός της Παναγίας στη θέση Τσακάλ(ο)ι να οικοδομήθηκε μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 1493 που έπληξε την Κω.

Για το ιδιοκτησιακό καθεστώς του πύργου υπάρχει η επιστολή που δημοσίευσε ο Ζαχαρίας Τσιρπανλής στο βιβλίο του Ανέκδοτα Έγγραφα για τη Ρόδο και τις Νότιες Σποράδες 1421-1453. Ρόδος 1995 σ. 530.

5 Μαίου 1450

Ο Κωνσταντίνος Τσακαλλάς (; - Zachalla), από την Κω, εκπροσωπώντας και τα παιδιά του, τον κοντόσταβλο Ιωάννη Ιάκωβο και την Κατερίνα, καθώς και τον αδελφό του Ιωάννη Σεβαστό, εκθέτει σε αίτησή του προς τον Mεγάλο Mάγιστρο Jean de Lastic και στο Κοινόβιο τα ακόλουθα:

Οι πρόγονοι του Τσακαλλά, τα αδέλφια Σεβαστός-Βασίλης de Assino (Διασινός;), Άγγελος Γορδάτος και Μιχαήλ, καθώς και ο Δρόσος Πρωτονοβελίσσιμος, είχαν χρυσόβουλλο, με το οποίο οι βυζαντινοί αυτοκράτορες τους παραχώρησαν δωρεάν εκτάσεις και γενικά ακίνητα στην Κω. Το χρυσόβουλλο αυτό το αναγνώρισε και το επικύρωσε ο Mεγάλος Mάγιστρος Hélion de Villeneuve (1319-1346), μετά την κατάληψη του νησιού από το Τάγμα. Αυτό το έχει τώρα στα χέρια του ο Τσακαλλάς μαζί με τις επικυρώσεις· είναι σε μερικά σημεία του εφθαρμένο, αλλά διαβάζεται καθαρά ακόμη και είναι κατανοητό. Ως νόμιμοι απόγονοι των παραπάνω ο Τσακαλλάς, τα παιδιά του και ο αδελφός του ζητούν από το Τάγμα την εκ νέου επικύρωση του χρυσόβουλλου.

Ο Mεγάλος Mάγιστρος και το Κοινόβιο θεωρούν σωστό και δίκαιο να επικυρώσουν πάλι, και επικυρώνουν, το περιεχόμενο του βυζαντινού αυτοκρατορικού εγγράφου. Έτσι θεωρούν ελεύθερα και απαλλαγμένα από κάθε επιβάρυνση τα κτήματα των αιτούντων, δηλ. αμπέλια, χωράφια καλλιεργήσιμα ή όχι, μύλους, ακίνητα παραφερνάλια (προικώα), εκ δωρεάς, ή εξαλειμματικά (από το δημόσιο σε ιδιώτες).

Το παρόν άρθρο στηρίχθηκε στην εργασία του Πασχάλη Ανδρούδη. Ο ναός της Παναγίας στη θέση Τσακάλοι της Κω. Που δημοσιεύθηκε στον συλλογικό τόμο. Χάρις Χαίρε, σσ. 305 – 315.  Έκδοση 2004