Ο ΤΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΑΡΜΥΛΟΥ ΚΑΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ

Ο θολωτός τάφος του Χαρμύλου είναι ένα μνημείο από τον 3^ο π.Χ. αιώνα και βρίσκεται στο συνοικισμό Χαρμύλι στο Πυλί. Μοναδικός στην Κω, ήταν το ηρώο της μεγάλης οικογένειας των Χαρμυλέων. Η πρόσοψη του ήταν Ιωνική στοά η οποία με τον χρόνο κατέρρευσε και ορισμένα μέλη της εντοιχίστηκαν στην εκκλησία του Τίμιου Σταυρού που κτίστηκε πάνω από τον τάφο. Από το σχέδιο του P. Schatzmann (1934) διακρίνεται η μεγαλοπρέπεια του μνημείου.

Σχέδιο του P. Schatzmann

Ο Olivier Rayet αναφέρει[1]: Το χωριό Πυλί έχει, εκτός από τις πολυάριθμες επιγραφές, ένα τάφο μεγάλου ενδιαφέροντος^[2].

Είναι ένα φαρδύ δωμάτιο σκαμμένο κάτω στη γη και με θόλο. Αυτός ο θάλαμος είναι ανοικτός σήμερα και φτάνουμε εκεί από ένα βαθύ χαράκωμα. Οι τοίχοι είναι κατασκευασμένοι με υπερμεγέθη τοποθετημένα μπλόκα από πέτρα, συναρμολογημένα με μια θαυμαστή ακρίβεια. Ο θόλος είναι μια τέλεια αψίδα, που όλα τα σκαλισμένα κομμάτια είναι τοποθετημένα το ένα κόντρα στο άλλο, χωρίς τσιμέντο, πελεκημένα με τις πιο ακριβείς αναλογίες. Στο βάθος του θαλάμου είναι ένας ολόκληρος γυμνός τοίχος. Οι δύο πλευρικοί τοίχοι είναι σκαλισμένοι σε κόγχες, έξι σε κάθε πλευρά, με τετράγωνο άνοιγμα, βαθιές λίγο περισσότερο από δύο μέτρα. Βλέπουμε ακόμα, στις εισόδους αυτών των κογχών, τα σφραγίσματα από μολύβι, με τα οποία, μετά την εισαγωγή των νεκρών σωμάτων, θα είχαν σταθεροποιηθεί οι πέτρες που προορίζονταν να τις κλείσουν ερμητικά. Ένα είδος καθίσματος (μικρού πάγκου) υπάρχει μπρος από τις κόγχες που θα επέτρεπε, είτε την τοποθέτηση των προσφορών είτε να κάθονται.

Η πρόσοψη του τάφου, ήταν προηγουμένως κατασκευασμένη με ένα ιωνικό προπύλαιο από άσπρο μάρμαρο, του οποίου ορισμένα κομμάτια φαίνονται ακόμα. Μερικά από αυτά είναι χτισμένα στους τοίχους της μικρής εκκλησίας του Σταυρού, τα υπόλοιπα στο μοναστήρι του Παλιού Πυλιού.

Τα αρχιτεκτονικά στολίσματα που διακοσμούν αυτά τα μάρμαρα, μπορούν να συγκριθούν, με την καθαρότητα της εμφάνισης και τη λεπτότητα της εκτέλεσης, με ανάλογα κομμάτια του Ερεχθείου. Ακόμα στην εκκλησία του Σταυρού, βρίσκεται εντοιχισμένη η επιγραφή που υπήρχε στην είσοδο του μνημείου^[3].

ΙΕΡΑ Α ΓΑ ΚΑΙ Α ΟΙΚΙΑ

Α ΕΠΙ ΤΑΙ ΓΑΙ ΚΑΙ ΤΟΙ ΚΑ

ΠΟΙ ΚΑΙ ΤΑΙ ΟΙΚΙΑΙ ΤΑΙ

ΕΠΙ ΤΩΝ ΚΑΠΩΝ ΘΕΩΝ

ΔΥΟΔΕΚΑ ΚΑΙ ΧΑΡΜΥΛΟΥ

ΗΡΩΟΣ ΤΩΝ ΧΑΡΜΥΛΕΩΝ 

Ο ήρωας Χάρμυλος είναι γνωστός μόνο από αυτή την επιγραφή, αλλά θα είχε γίνει διάσημος γιατί στους τοπικούς μύθους το όνομα του ήταν ξακουστό στον κόσμο του νησιού‧ συναντάται πολλές φορές στις επιγραφές.

Όσον αφορά τους Χαρμυλείς, ήταν χωρίς αμφιβολία, από τα αρχοντικά γένη της Κω, όπως οι Ασκληπειάδες, οι Ηρακλειδείς^[4], οι Ευρυανακτίδες^[5], οι Νισυριάδες^[6],κτλ. Τα μέλη αυτών των αριστοκρατικών οικογενειών φαίνεται ότι ονομάζονταν Χαοί^[7].

Οι χαρακτήρες και το στυλ της επιγραφής μας μεταφέρει σίγουρα στον 5^ο αιώνα π.Χ.^[8] Είναι μια απόδειξη επιπλέον μετά από τόσες άλλες, αντίθετες γνώμες που επικρατούσαν ότι οι Έλληνες ήξεραν να κατασκευάζουν θόλους από πολύ παλιά, παρόλο που δεν μπορούσαν να υποτάξουν στο κονίαμα τους γωνιόλιθους.

Περίεργο πράγμα! Ακόμα σήμερα, μια βρύση που υπάρχει δίπλα στον τάφο, όπως και όλη η περιοχή αυτή του χωριού, ονομάζεται Χαρμύλι.

Ο μεγάλος πληθυσμός σε αυτό το τμήμα του νησιού κατά την ελληνιστική εποχή, του οποίου την ύπαρξή μαρτυρούν τα αμέτρητα συντρίμμια, δεν πρέπει να εκπλήσσει. H πιο παραγωγική περιοχή ενός νησιού, που θεωρείται ότι ήταν από τα πιο εύφορα^[9]‧ η πεδιάδα στα βόρεια, ήταν σχεδόν σε όλη της την έκταση φυτεμένη με αμπέλια^[10].

Η εκκλησία του Τίμιου Σταυρού το 1912

Ο Ι. Ζαρράφτης αναφέρει[11]: Τὸ ἡρώον Χαρμύλιον εὑρίσκεται σῷον ἐκτισμένον καλλιτεχνικῶς μετὰ συμμετρίας ἀρχιτεκτονικής σπουδαίας μετὰ θηκῶν ἔνθεν κ ̓ ἔνθεν ἐντὸς τῶν τοίχων αὐτοῦ. Λείπουσι δὲ ὅλα τὰ ἔμπροσθεν αὐτοῦ, ὧν τινα φαίνονται ἐκτισμένα εἰς τοὺς ἐμπροσθίους τοίχους του ἐκεῖ ἐκκλησια, Σταυροῦ, ἐγγεγλυμμένα καλλιτεχνικώτατα τοῦ χρυσοῦ αἰῶνος ἐπὶ μαρμάρων λευκοτάτων, ὡς κ’ ἐπιγραφὴ μαρτυροῦσα τὸ ἡρώον, τὴν ἱερὰν τὴν αὐτοῦ, τοὺς κήπους μετὰ τῆς πηγῆς καὶ τῶν οἰκιῶν, τῶν ἐπὶ τῶν κήπων θεῶν Δώδεκα καὶ Χαρμυλέων.

Ο Βασίλης Χατζηβασιλείου γράφει[12] : Ἕνας ἀκόμα πανάρχαιος τάφος ἀπό τά πιό ἐνδιαφέροντα ἀρχαιολογικά μνημεῖα τῆς Κῶ εἶναι καί ὁ Τάφος τοῦ Χαρμύλου στο Πυλί. Πρόκειται γιά ἕνα ημικυκλικό κτίσμα μέ δώδεκα συμμετρικές κρύπτες, ἀπό ἕξι στις δυο πλευρές του, πού ἀποτελεῖ τό ἡρῶο τῆς παλιᾶς ἐκείνης γενιᾶς τῶν Χαρμυλέων, ἀντίστοιχης μέ τίς γενιές τῶν Ἀσκληπιαδῶν, Ἡρακλειδῶν, Εὐρυανακτιδῶν κλπ. Τήν πρόσοψη τοῦ τάφου κάλυπτε ἄλλοτε ἰωνική στοά, κατασκευασμένη από λευκό μάρμαρο. Τεμάχια τῆς στοᾶς αὐτῆς φαίνονται εντοιχισμένα στήν ἐκκλησιά τοῦ Σταυροῦ, πού εἶναι κτισμένη πάνω ἀπό τόν τάφο τοῦ Χαρμύλου. Εντοιχισμένη ἐπίσης εἶναι καί ἡ μαρμάρινη πλάκα πού ἀφαιρέθηκε ἀπό τόν τάφο μέ τήν παρακάτω ἐπιγραφή, ἡ ὁποία μᾶς κάνει νά ὑποθέτουμε ὅτι ὁ τάφος τοῦ ἥρωα Χαρμύλου ἀνάγεται τουλάχιστον στον 3ο π.Χ. αιώνα.

«Ἱερά ἁ γᾶ καί ὁ οἰκία

Ά ὁ ἐπί τῇ γῇ καί τοί κάποι

καί ταί οἰκίαι ταί

ἐπί τῶν κάπων Θεῶν

Δυώδεκα καί Χαρμύλου

ἥρωος τῶν Χαρμυλέων».

Μαρτυρεῖ, δηλαδή, ή επιγραφή ὅτι τό κτῆμα, πού ἁπλωνόταν στην περιοχή, οἱ κῆποι και τό ἡρῶον εἶχαν ἀφιερωθεῖ στους Δώδεκα Θεούς καί στόν Χαρμύλο, τόν ἥρωα της γενιάς τῶν Χαρμυλέων.

Σήμερα αυτό που παραμένει είναι ο θολωτός τάφος με τις κρύπτες και ορισμένα μαρμάρινα μέλη του μνημειώδους συνόλου του ηρώου. Φυσικές και άλλου είδους καταστροφές προκάλεσαν την απογύμνωση του μνημείου. Από ηλικιωμένους κατοίκους της περιοχής αναφέρεται ότι χρησιμοποιήθηκε σαν αποθήκη και στάβλος. Ο Θ. Γιωργαλλής αναφέρει[13]: ότι κατά την γερμανική εισβολή εκεί κρύφθηκαν οι κάτοικοι για να προστατευθούν από τους Γερμανικούς βομβαρδισμούς.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Κώστας Κογιόπουλος, Giuseppina Dilillo-Γιαννίκου και Θεοδόσης Διακογιάννης επιμέλεια Κόνυ Κοτζαταπάνη. Η Κως του Olivier Rayet. Κως 2019. σ. 240 - 244

[2] Εδώ, όπως και για την πηγή Βουρίννα, θα μου επιτρέψτε να σας παραπέμπω στον LudwigRoss (dieBrunnenhausderBurinnaunddasHeroondesCharmylosaufKos,στα αρχείαArch. Aufsätze, II, p. 389-393 και στον πίνακα V) και κυρίως στην αναφορά του M. Pullan (στο μεγάλο έργο του M. Newton) που συνοδεύεται με κατόψεις και εξαιρετικά σχέδια.

[3] Ross, Inscr. Grαecαe ined. III, p. 45, αρ. 309. – Arch. Aufsätze, II, p. 392. Κείμενο πολύ πιο ακριβές, αλλά χωρίς γραφικές αναπαραστάσεις. Αντίγραφο και αποτύπωση από μένα.

[4] K.O. Muller, DerebusCoorum.

[5] Επιγραφές της Χώρας, Σακελίων, Πανδώρα, τ. XIX, αρ. 435, σελ. 46.

[6] Επιγραφή της Αλάσαρνας, που δημοσιεύτηκε από εμένα στο AnnuairedelaSociété des étudesgrecques, 1875.

[7] Θεόκριτος, Ειδ. VII, στ. 5: «Χαών των επάνωθεν». Βλ. Schol.

[8] Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα μεγάλα (μακριά) γράμματα είχαν χρησιμοποιηθεί στη Μ. Ασία, όχι μόνο χρόνια, αλλά αιώνες πριν να χρησιμοποιηθούν στις επιγραφές της Αθήνας.

[9] Στράβων,XIV, II, 19: «Εύκαρπος δε πάσα». – Ευστάθιος, adIliad, XIV, 255: «Ην και ευναιομένην καλεί δια το της νήσου εύδαιμον. Ου χάριν επιπολάζει παροιμία [ου] παλαιά, το «ον ου θρέψει Κως, εκείνον ουδέ Αίγυπτος». – Καλλίμαχος, Hymne à Délos,στ. 164: «Λιπαρή τε και εύβοτος ει νυ τις άλλη».

[10] Φιλόστρατος,Heroiq. II, v, 7: «Εν Κω γαρ τη νήσω… έτυχε μεν ορύττωναμπέλλους». – Πλίνιος, H. N. XVII, XXX, 5: «Cosinsulaetvitewtuncserit».

[11] Ζαρράφτη Ιακ., Αρχαία τοποθεσία της Κω. Κως 1922, σσ. 108 -109

[12] Χατζηβασιλείου Β. Ιστορία της νήσου Κω. Αρχαία, Μεσαιωνική, Νεότερη, 1990 σσ. 165 – 166

[13] Γιωργαλλής Θ. Κωακές καταγραφές από το χθες. Κως 2000. σσ. 86 - 87