ΕΝΑΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΩ ΣΗΜΕΡΑ

Το νησί πήρε το όνομά του από τη νύμφη Κω, κόρη του Μέροπος και της Εχέμειας. Ονομαζόταν επίσης  Καρίς και Νυμφαία, αλλά κυρίως Μεροπίς, Μεροπηίς και Μερόπη, από το μυθικό βασιλιά και οικιστή του νησιού Μέροπα. Οι μυθικοί κάτοικοί του, οι Μέροπες, ήταν γηγενείς και αυτόχθονες. Από τη γενιά τους καταγόταν και ο μυθικός βασιλιάς Ευρύπυλος, γιος του Ποσειδώνα και της Αστυπάλαιας ή του Ποσειδώνα και της Μήστρας, κόρης του Ερυσίχθονα. Σύζυγος του Ευρυπύλου ήταν η Κλυτία, κόρη του Μέροπα.

Η πόλη της Kω κατοικήθηκε ανελλιπώς από την πρωτοελλαδική εποχή (2300 π.X.) μέχρι σήμερα. Στην Εποχή του Χαλκού ο οικισμός αναπτύχθηκε στο λόφο των Σεραγιών.

Το 366 π.Χ. ιδρύθηκε η πόλη της Κω (Μετοικισμός ή Συνοικισμός) και οργανώθηκε με βάση ένα πολεοδομικό σχέδιο που περιλάμβανε πλέγμα από οικοδομικά τετράγωνα με προσανατολισμό από Βορρά προς Νότο. Ο νέος οικισμός περιβαλλόταν εξαρχής από οχυρωματικό τείχος και το λιμάνι προστατευόταν με ανεξάρτητο περίβολο.

Μετά την ανέγερση των τειχών, στο βόρειο - ανατολικό τμήμα της πόλης οργανώθηκε μία από τις μεγαλύτερες αγορές της αρχαιότητας, με αφετηρία την κεντρική πλατεία.

Με βάση της ανασκαφές και την δημιουργία αρχαιολογικών πάρκων η αρχαία πόλη μπορεί να χωριστεί σε δύο ζώνες.

Α) Στην ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΖΩΝΗ όπου η ανασκαφή καταλαμβάνει το χώρο που βρισκόταν εντός της μεσαιωνικής οχύρωσης, δηλαδή σημερινού επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου, δίπλα στο λιμάνι, όπου ανακαλύφθηκε η λεγόμενη Συνοικία του Λιμένος και δυτικά του η Αγορά. Το λιμάνι της Κω ήταν από τα σπουδαιότερα λιμάνια του νοτιοανατολικού Αιγαίου και προστατευόταν ξεχωριστό τείχος.

Β) Στη ΔΥΤΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΖΩΝΗ της πόλης φαίνεται ότι είχαν συγκεντρωθεί όλα τα αθλητικά κτήρια. Έτσι, εκτός από το Δυτικό Γυμνάσιο και το Στάδιο υπήρχαν και άλλοι αθλητικοί χώροι.

Η περίοδος ακμής του νησιού τοποθετείται στην ελληνιστική και ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο. Kατά την ελληνιστική περίοδο έχει υπολογιστεί ότι ο πληθυσμός της πόλης ανερχόταν περίπου στους 3.000 κατοίκους μαζί με τους δούλους.

Στην παρούσα ανάρτηση μου διαχωρίζω τα μέχρι σήμερα ευρήματα σε δύο ομάδες, στην ανατολική και δυτική αρχαιολογική ζώνη, βάσει των αρχαιολογικών ανασκαφών και την δημιουργία των αντίστοιχων αρχαιολογικών πάρκων. Οι αριθμοί σε παρένθεση αντιστοιχούν στους ανάλογους αριθμούς στο χάρτη της αρχαίας Κω των Rocco G.-Livadiotti Μ.

Η επιμέλεια του χάρτη έγινε από τους Rocco G.-Livadiotti Μ. (σε συνεργασία με την KB' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, την 4η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών), για την εργασία τους "The Agora of' Kos: The Hellenistic and Roman phases", στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο: Η Αγορά στη Μεσόγειο από τους ομηρικούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους, Κως, 14-17 Απριλίου 2011. Από το βιβλίο “Η Κως του Olivier Rayet”.

Σχέδιο της σημερινής πόλης με τις αρχαιολογικές ζώνες, με ένδειξη των περιοχών: A) Με ΚΟΚΚΙΝΟ ΧΡΩΜΑ, αυτές που υποδείχθηκαν από τον Laurenzi μετά τον σεισμό του 1933 και ενσωματώθηκαν στο Γενικό Σχεδιασμό. B) Mε ΜΠΛΕ ΧΡΩΜΑ αυτές που προστέθηκαν αργότερα από τον Morricone. Γ) Mε ΠΡΑΣΙΝΟ ΧΡΩΜΑ αυτές που προτάθηκαν αλλά δεν έγιναν δεκτές. Υπόμνημα: 1) Τειχισμένη πόλη 2) Περιοχή του Βωμού του Διονύσου και του Ελληνιστικού ναού 3) Περιοχή της Ρωμαϊκής Οικίας και των Κεντρικών Λουτρών 4) Περιοχή προς ανασκαφή, σήμερα η τοποθεσία των αποθηκών της Εφορίας αρχαιοτήτων 5) Ωδείο 6) Δυτική οικιστική περιοχή· 7) Δυτικά Λουτρά και ανατολική πλευρά της Παλαίστρας του Γυμνασίου 8) Γυμνάσιο και Βόρεια Λουτρά· 9) Στάδιο 10) Μικρή Ρωμαϊκή Οικία 11) Λουτρά του Λιμανιού 12) Αρχαιολογικός χώρος του Σεραγιού, της Οικίας του Ασκληπιού και της Οικίας των Χαλκέων 13) Θέατρο, νότια τείχη και παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγίου Ιωάννη. Γραφικό σχέδιο που δημιουργήθηκε με βάση την τοπογραφική μελέτη της αρχαίας πόλης της Κω από τους G. Rocco και M. Livadiotti).

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΖΩΝΗ

2) ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ (ΑΦΡΟΔΙΣΙΟΝ ΙΕΡΟ) Το δίδυμο ιερό της Αφροδίτης Πανδήμου και Ποντίας (Αφροδίσιο) (β΄ μισό του 3ου αι. π.Χ.) κατασκευάστηκε στη θέση ενός προγενέστερου κτηρίου του 4ου αι. π.Χ. και πάνω σε ένα τεχνητά υπερυψωμένο επίπεδο, έτσι ώστε να προβάλλεται ιδιαίτερα στο χώρο. Τις τέσσερις πλευρές του ιερού περιέβαλλαν στοές, με δωμάτια (εστιατόρια ή χρηστήρια) ανατολικά και δυτικά. Η είσοδός του βρισκόταν στη βόρεια πλευρά, στραμμένη προς το λιμάνι. Είχε δύο επιβλητικά πρόπυλα με κορινθιακά κιονόκρανα, ένα για κάθε ναό. Οι ναοί ήταν δωρικού ρυθμού και είχαν στην μπροστινή πλευρά τους δύο κίονες ανάμεσα σε παραστάδες (δίστυλοι εν παραστάσει). Το ιερό καταστράφηκε από το σεισμό του 469 μ.X. και τα αρχιτεκτονικά μέλη του χρησιμοποιήθηκαν αργότερα ως έτοιμο οικοδομικό υλικό για την κατασκευή των λουτρών που χτίστηκαν πάνω στα ερείπια του αρχαίου ιερού.

Σχέδιο της περιοχής: 1) Ιερό της Αφροδίτης Πανδήμου και της Αφροδίτης Ποντίας). 2) Στοά του λιμανιού. 3) Ιερό του Ηρακλή. 4) Ιερό αγνώστου Θεότητας.

Αεροφωτογραφία της περιοχής σήμερα

3) ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ (ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ). Βρισκόταν πάνω σε τεχνητό ανάχωμα σχήματος τραπεζίου ήταν κατασκευασμένο το ιερό του Ηρακλή Καλλινίκου (τέλη του 4ου/αρχές 3ου αι. π.X.), το οποίο πιθανώς διαδέχθηκε ένα προγενέστερο κτίσμα, που είχε οικοδομηθεί στην ίδια θέση. Μια επιγραφή και ένα άγαλμα με λεοντή, που βρέθηκε εκεί, εντοιχισμένο σήμερα στο τζαμί της Λότζιας, οδήγησαν στην ταύτιση του ιερού. Για την εξοικονόμηση χώρου για το ναό, που είχε «στριμωχτεί» ανάμεσα στο τείχος της πόλης, τη Στοά του λιμένος και το Αφροδίσιο, μετατοπίστηκε ο λιμενοβραχίονας ανατολικότερα και οικοδομήθηκε μία στοά σχήματος Γ στα βόρεια, που λειτουργούσε και ως πρόπυλο του ιερού. Ο ναός αρχικά ήταν ένα απλό δωμάτιο (οίκος), προσβάσιμο από μια σκάλα με δέκα (;) σκαλοπάτια. Σταδιακά μέχρι το 2ο-3ο αι. μ.X., κατασκευάστηκαν τριγύρω του στοές με κιονοστοιχίες και δωμάτια στο πίσω μέρος τους, που κοσμούνταν με ψηφιδωτά δάπεδα. Σε αυτά απεικονίζονταν ένας ψαράς, σκηνή κυνηγιού, ο Ορφέας να εξημερώνει άγρια ζώα, ο Ηρακλής σε συμπόσιο κλπ. Μετά την καταστροφή του ιερού από σεισμό το 469 μ.X., πάνω στα ερείπιά του ανεγέρθηκαν μικρά λουτρά (θέρμες) και αργότερα η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου.

Η λατρεία του μυθικού ήρωα Ηρακλή, ο οποίος θεωρείται σύμφωνα με την τοπική μυθολογική παράδοση γενάρχης των Κώων, υπήρξε από τις πρωϊμότερες και σημαντικότερες του νησιού. Οι παραστάσεις του καρκίνου, σύμβολο του ήρωα, στα πρώτα αρχαϊκά νομίσματα του νησιού και η απεικόνιση της κεφαλής του στις νομισματικές κοπές της νέας πόλης, υποδηλώνουν τη σημασία του στο τοπικό πάνθεον. Το ιερό, σε δεσπόζουσα θέση της αρχαίας πόλης, είναι από τα πρώτα που ιδρύονται.

Ο Ηρακλής θεωρείται επίσης προστάτης του γάμου. Στο ιερό μπορούσαν να τελέσουν τους γάμους τους και άπορα ζευγάρια. Συνδέεται επίσης και με την είσοδο των νέων στο σώμα των πολιτών, στοιχείο που προσδίδει στη θεότητα πολιτική ιδιότητα.

Για το περιεχόμενο της λατρείας αντλούμε πληροφορίες από επιγραφικά κείμενα, από τα οποία το αρχαιότερο, του 4ου αι. π.Χ., αναφέρεται και στην ίδρυση της λατρείας του ήρωα ως ιδιωτικής από τον Διομέδοντα, Κώο πολίτη. Μεταξύ άλλων πληροφορούμαστε ότι το ιερό διέθετε τέμενος, ξενώνα, κήπο, οικήματα, λέσχη ἐν τῷ ἱερῷ και περίπατο, καθώς και εξοπλισμό για τις ανάγκες της λατρείας. Ετησίως τελούνταν πανήγυρις, η οποία διαρκούσε δυο ημέρες, τη 16η και τη 17η του μήνα Πεδαγειτνιώνα (Δεκέμβριος ή Μάιος). Η γιορτή περιελάμβανε θυσίες και τελετουργικό δείπνο - ξενισμό. Μία θυσία αφορούσε προσφορά μικρών ψαριών - αποπυρίδα κατὰ τὰ πάτρια. Σημαντικές πληροφορίες αντλούμε για το ιερό και από επιγραφή πώλησης ιεροσύνης για το αξίωμα του ιερέα του Ηρακλή Καλλινίκου, του 1ου αι. π.Χ.

Η λεοντή και το λιοντάρι από τον ναό του Ηρακλή, τοποθετημένα στο Τζαμί της Λόντζιας.

Ο Άγιος Δημήτριος πάνω από τον ναό του Ηρακλή

1) Η ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΤΟΥ ΛΙΜΕΝΟΣ ΚΑΙ Η ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΛΙΜΕΝΟΣ. Η Συνοικία του Λιμένος περιελάβανε εκτός την ομώνυμη Στοά, τα δύο όμοια ιερά της Αφροδίτης χτισμένα πλάι πλάι (το ιερό της Αφροδίτης Πανδήμου και της Αφροδίτης Ποντίας), το ιερό του Ηρακλή και ένα αταύτιστο ιερό ανάμεσά τους. Αυτή η περιοχή με τα ιερά και τα καταστήματα βρισκόταν έξω από το περιμετρικό οχυρωματικό τείχος της πόλης.

Η Στοά του λιμένος ή Ανατολική Στοά (τέλη 4ου/αρχές 3^ου αι. π.X.) ανεγέρθηκε σε επαφή με το τείχος του ανατολικού λιμενοβραχίονα. Ήταν ένα εμπορικό κέντρο, όπως θα λέγαμε σήμερα, με δύο σειρές κιόνων μπροστά και έντεκα (;) καταστήματα στο πίσω μέρος της, που προφανώς εξυπηρετούσε τις ανάγκες του λιμανιού. Στους ρωμαϊκούς χρόνους (τέλη του 3ου αι. μ.Χ.) η Στοά έγινε διώροφη. Το ένα άκρο της δεν έχει ανασκαφεί, καθώς βρίσκεται κάτω από το τζαμί της Λότζιας. Από το μνημείο είναι ορατοί σήμερα έξι αναστηλωμένοι κίονες. Καταστράφηκε από πυρκαγιά κατά το σεισμό του 469 μ.X.

Αργότερα, ο χώρος που κατελάμβανε η ερειπωμένη Στοά του λιμένος και ο ανατολικός λιμενοβραχίονας επιχωματώθηκε και δημιουργήθηκε ένα τεχνητά υπερυψωμένο επίπεδο, προκειμένου να ανεγερθεί μια εκκλησία,

Το ΛΙΜΑΝΙ ΤΗΣ ΚΩ, βρίσκεται σε κομβικό γεωγραφικά σημείο, θεωρείτο από τα σπουδαιότερα λιμάνια του νοτιοανατολικού Αιγαίου. Βρισκόταν στην ίδια θέση με το σημερινό είχε δική του οχύρωση και ήταν κλειστό δηλαδή οριζόταν από δύο λιμενοβραχίονες, που άφηναν μικρό άνοιγμα για τη διέλευση των καραβιών.

7) ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΟΥ ΛΙΜΑΝΙΟΥ ή ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ (τέλη του 5ου/αρχές 6ου αι. μ.X.). Η βασιλική αυτή είναι μια από τις μεγαλύτερες της Μεσογείου και ίσως από τις πρώτες που ανεγέρθηκαν στην Κω.

 Τμήμα της Στοάς του λιμανιού

4) Η ΑΓΟΡΑ - ΕΙΣΟΔΟΣ, 8) ΤΟ ΝΟΤΙΟ ΤΜΗΜΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ. Η Αγορά (τέλη 4ου/αρχές 3ου αι. π.Χ.-469 μ.Χ.)ήταν το οικονομικό, διοικητικό, κοινωνικό, θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο της πόλης. κατασκευάστηκε εντός του οχυρωματικού τείχους και σε επαφή με αυτό. Ανήκει στο λεγόμενο ιωνικό τύπο αγορών και ήταν μια από τις μεγαλύτερες της εποχής, ένας ορθογώνιος ανοικτός χώρος, μήκους 350μ. και συνολικού πλάτους 82μ., που περιβαλλόταν από στοές με κίονες στις τρεις πλευρές του (βόρεια, δυτική και ανατολική). Πίσω από τις στοές των δύο μακρών πλευρών υπήρχαν δωμάτια (αποθήκες και καταστήματα). Στο νότιο τμήμα της Αγοράς σχηματιζόταν μια διαπλάτυνση, μια μεγάλη πλατεία, που περιελάμβανε το ναό των Ατταλιδών, το Βωμό του Διονύσου και συνεχιζόταν στα δυτικά πιθανώς για την ενσωμάτωση και άλλων δημοσίων κτηρίων.

Στο ανατολικό τμήμα του επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου, δίπλα στο λιμάνι, αναπτύσσεται η λεγόμενη ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΤΟΥ ΛΙΜΑΝΙΟΥ. Η Συνοικία του Λιμένος περιλαμβάνει την ομώνυμη Στοά, τα δύο όμοια ιερά της Αφροδίτης χτισμένα πλάι πλάι (το ιερό της Αφροδίτης Πανδήμου και της Αφροδίτης Ποντίας), το ιερό του Ηρακλή και ένα αταύτιστο ιερό ανάμεσά τους. Αυτή η περιοχή με τα ιερά και τα καταστήματα βρισκόταν έξω από το περιμετρικό οχυρωματικό τείχος της πόλης.

Το λιμάνι της Κω, βρίσκεται σε κομβικό γεωγραφικά σημείο, θεωρείτο από τα σπουδαιότερα λιμάνια του νοτιοανατολικού Αιγαίου. Βρισκόταν στην ίδια θέση με το σημερινό είχε δική του οχύρωση και ήταν κλειστό δηλαδή οριζόταν από δύο λιμενοβραχίονες, που άφηναν μικρό άνοιγμα για τη διέλευση των καραβιών.

    Η είσοδος της αγοράς

    Η είσοδος της αγοράς σήμερα

    Γραφική αναπαράσταση της εισόδου της αγοράς

 Ιωνικό κιονόκρανο της αγοράς

11) Η ΝΟΤΙΑ ΣΤΟΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ

5) ΤΑ ΝΕΩΡΙΑ, α΄ φάση: 4ου αι. π.Χ., β΄ φάση: ελληνιστικών χρόνων (3ου αι. π.Χ.), γ΄ φάση οι νεώσοικοι καταργούνται στην ύστερη ρωμαϊκή περίοδο (ναυπηγεία) στα οποία αποσύρονταν τα πολεμικά πλοία. Τμήματα αυτών των εγκαταστάσεων σώζονται κάτω από το κτήριο του Λιμεναρχείου και είναι ορατά από την πλευρά της οδού Μ. Αλεξάνδρου. Πιθανώς, λειτουργούσαν μέχρι τον 7ο αι. μ.Χ.

Είχαν την μορφή οκτώ στεγασμένων διαμερισμάτων με δίρριχτες στέγες, τις οποίες στήριζαν τρείς παράλληλες σειρές υποστυλωμάτων (μία κεντρική και δύο πλευρικές, με κατεύθυνση ΝΔ-ΒΑ, συνολικού μήκους έως και 40 μ. και πλάτους 5, 5 μ. και δάπεδα με κλίση προς τη θάλασσα. Κάθε διαμέρισμα φιλοξενούσε δύο τριήρεις. Η ανέλκυση των πλοίων γινόταν πάνω σε  παράλληλα δοκάρια τοποθετημένα σε κανονικά διαστήματα κατά πλάτος μέσα σε ειδικές υποδοχές και όχι πάνω σε κεντρική εσχάρα, όπως ίσχυε σε πολλές περιπτώσεις ανεσκαμμένων νεωσοίκων. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο τα νεώρια καταργούνται και στη θέση τους χτίζονται εμπορικά καταστήματα. Από δυτικά οι νεώσοικοι ορίζονται από τετράγωνες βάσεις πεσσών, με τους οποίους πιθανότατα στηριζόταν η στέγη, ο τρόπος στέγασης όμως ακόμα δεν έχει μελετηθεί. Οι αρχαιότητες είναι ορατές στο υπόγειο του σημερινού Λιμεναρχείου Κω και της οικοδομής Χατζημάρκου-Ψαρά εν μέρει

ορατά από την πλευρά της οδού Μ. Αλεξάνδρου.

Τα αρχαία νεώρια. Ανασκαφή στη θέση του κτηρίου του σημερινού λιμεναρχείου. (ΚΒ' ΕΠΚΑ)

6) ΤΟ ΠΕΡΙΜΕΤΡΙΚΟ ΤΕΙΧΟΣ. Το οχυρωματικό τείχος (β΄μισό 4ου αι. π.X.-142 μ.Χ.) της πόλης ήταν φτιαγμένο με μεγάλους ορθογώνιους λίθους εξωτερικά και στο εσωτερικό του είχε γέμισμα με πέτρες. Η περίμετρός του υπολογίζεται σε περίπου 4 χιλιόμετρα, το πλάτος του 4,5-5μ. και κατά διαστήματα ενισχυόταν από αμυντικούς ορθογώνιους, πολυγωνικούς και ημικυκλικούς πύργους. Η δυτική του πλευρά περνούσε από την οδό Αργυροκάστρου, καθώς εντοπίστηκε κάτω από το βιβλιοπωλείο «Πολύκεντρο», η ανατολική του από την οδό Αρίστωνος (ακίνητο ιδιοκτησίας Χατζηγιακουμή- Γεροσταθόπουλου), η νότια/νοτιοδυτική από την οδό Μητρ. Ζαχαρία στο ύψος της συμβολής της με την οδό Μητρ. Αγαθαγγέλου (ακίνητο ιδιοκτησίας Γρηγοριάδη) και η βόρεια από την Αγορά. Εκεί μάλιστα σώζεται και ένας πύργος, που επόπτευε την είσοδο της πόλης από το λιμάνι, με τη σκάλα πρόσβασης, η οποία οδηγούσε στο άνω μέρος των τειχών (περίδρομος). Τμήμα της οχύρωσης διατηρείται ορατό στο υπόγειο του Αρχαιολογικού Μουσείου της Κω.

Στην εσωτερική πλευρά και περιμετρικά του τείχους υπήρχε δρόμος, πλάτους περίπου 6μ. Το τείχος επισκευαζόταν κατά διαστήματα, γ’ αυτό και διακρίνουμε πολλές τροποποιήσεις στη μορφή του. Μετά την καταστροφή του από το σεισμό του 142 μ.Χ., εγκαταλείφθηκε οριστικά.

9) Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΑΤΤΑΛΙΔΩΝ. Ο Ναός των Ατταλιδών ή του Αμυγδαλώνα (μέσα 2ου αι. π.Χ.), Σήμερα διακρίνονται τα θεμέλια ενός δωρικού ναού, σχεδόν σύγχρονου με το βωμό του Διονύσου. Είχε δύο δωμάτια: έναν προθάλαμο (πρόναο) με δύο κίονες μπροστά και ένα

δωμάτιο πίσω, δηλαδή τον κυρίως ναό (σηκό). Ο βωμός για τις θυσίες βρισκόταν στα δυτικά. Η βάση από ένα μαρμάρινο κολοσσικό άγαλμα που βρέθηκε εκεί και ένα τμήμα από ασπίδα Γαλάτη, μας οδηγούν στην υπόθεση ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος

σε ένα Ατταλίδη βασιλιά, καθώς αυτοί είχαν αναμιχθεί σε πόλεμο με τους Γαλάτες. Ίσως πάλι ο ναός να ήταν αφιερωμένος στο θεό Διόνυσο, δεδομένου ότι ο βωμός του βρίσκεται πολύ κοντά.

Ναός των Ατταλιδών

10) Ο ΒΩΜΟΣ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ. Bωμός του (α’ τέταρτο 2ου αι. π.Χ. / μέσα 2ου αι. π.Χ.) Βρίσκεται στην περιοχή του Αμυγδαλώνα, όπως ονομαζόταν παλιότερα ο χώρος, σήμερα στις οδούς Γρηγορίου Ε΄ και Βασ. Παύλου. Ανασκάφτηκε από τους Ιταλούς αρχαιολόγους τη δεκαετία του 1930

Έχει σχήμα Π. Στην εσωτερική πλευρά του βωμού υπήρχε συνεχόμενος κτιστός πάγκος (θρανίο) πάνω από τον οποίο είχε τοποθετηθεί μια ζώνη με ανάγλυφα (ζωφόρος).

Μπροστά από τον πάγκο υπήρχε ένα χαμηλό σκαλί (η πρόθυση) και η τράπεζα του βωμού όπου γίνονταν οι θυσίες. Μια ζώνη με ανάγλυφα (ζωφόρος) περιέβαλλε ολόκληρη την εξωτερική πλευρά του βωμού, η οποία συνεχιζόταν και στις στενές πλευρές του περιγράφοντάς τες εσωτερικά μέχρι το σημείο που άρχιζε το θρανίο. Αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα βωμού για θυσίες ζώων της ελληνιστικής περιόδου. Μοιάζει σε μικρογραφία με το γνωστό μεγάλο βωμό της Περγάμου, ίσως γιατί χρηματοδοτήθηκε από τους Ατταλίδες βασιλείς την περίοδο της συμμαχίας τους με την Κω. Γύρω από το βωμό πρέπει να είχαν στηθεί διάφορα αγάλματα. Μετά το σεισμό του 142 μ.X. ο βωμός υπέστη περιορισμένες επισκευές.

H σωζόμενη κατασκευή χρονολογείται το 2ο αι.π.X., εποχή ακμής και έντονης οικοδομικής δραστηριότητας στην πόλη της Kω. O βωμός έπαθε ζημιές κατά το σεισμό του 142 μ.X. και επισκευάστηκε τμηματικά. Διέθετε ανάγλυφη ζωφόρο πάνω από την τράπεζα που κοσμούσε το εσωτερικό του βωμού. Υπήρχε κεκλιμένο επίπεδο (ράμπα ανόδου) στη δυτική πλευρά εξασφάλιζε την πρόσβαση στο βωμό.

Oι παραστάσεις της ζωφόρου περιλαμβάνουν σκηνές Aμαζονομαχίας και Διονυσιακού θιάσου, με σατύρους, μαινάδες, παπποσειληνούς κ.ά. H ζωφόρος χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π.X. Τους ανάγλυφους λίθους της ζωοφόρου του βωμού του Διονύσου αφαίρεσαν οι ιππότες του Αγίου Ιωάννου σαν υλικό για δεύτερη χρήση στην κατασκευή του κάστρου.

Μετά τον σεισμό του 1933 ο Iταλός αρχαιολόγος Laurenzi πραγματοποίησε ανασκαφή του χώρου και ταύτισε τα ανάγλυφα του κάστρου με τον βωμό. Δεν ολοκλήρωσε όμως την μελέτη. Ο καθηγητής N. Σταμπολίδης είναι αυτός που ολοκλήρωσε την μελέτη του γλυπτού διάκοσμου.

Ο John Harrison Allan, κατέγραψε και σχεδίασε τα ανάγλυφα που βρήκε στον τετράγωνο ανατολικό προμαχώνα του κάστρου. Πίστευε ότι παρίσταναν τον Δία με την Ήρα και τον Ηρακλή. Επίσης τον Απόλλωνα με τις Μούσες και την μονομαχία του Απόλλωνα με τον σάτυρο Μαρσύα.

Πριν μερικά χρόνια όταν είδα τα σχέδια του John Harrison Allan, με τα ανάγλυφα προσπάθησα να εντοπίσω που βρίσκονταν αυτά τα εντοιχισμένα ανάγλυφα, δεν βρήκα όμως τίποτε. Διότι το 1958 ο έφορος αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου Ι. Κόντης με τον επιμελητή τον Γρ. Κωνσταντόπουλο που αναγνώρισε την σημαντική αρχαιολογική αξία των 7 ανάγλυφων λίθων, αποφάσισε την αποτοίχιση τους και την μεταφορά στο περιστύλιο στο μουσείο του κάστρου όπου βρίσκονταν και οι λίθοι από την ανασκαφή του Laurenzi συνολικά είναι δεκατρείς.

Από το βωμό σήμερα σώζεται το ορθογώνιο κρηπίδωμα (άνω τμήμα θεμελίωσης), το κεκλιμένο επίπεδο ανόδου και ένας εγκάρσιος τοίχος από αργολιθοδομή στο εσωτερικό.

17) ΘΟΛΟΣ Στη νοτιοδυτική γωνία του οικοπέδου (συμβολή οδών Πεισάνδρου και Μεροπίδος) και μέσα στην αυλή της αγοράς αποκαλύφθηκε τμήμα από ένα δημόσιο κυκλικό κτήριο (Θόλος)

της αυτοκρατορικής περιόδου. Η Θόλος μάλλον περιβαλλόταν από κιονοστοιχία και εδραζόταν σε μια ορθογώνια κατασκευή (πόδιο;). Ίσως πρόκειται για το Πρυτανείο ή κατά μία άλλη άποψη αποτελούσε το ναό της προστάτιδας θεότητας της πόλης, ενδεχομένως της Τύχης, κατά το πρότυπο παρόμοιων οικοδομημάτων στις μεγάλες περίστυλες αγορές της Μ. Ασίας και της Κάτω Ιταλίας.

12) ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ (4ος/3ος αι. π.Χ.-1ος αι. μ.Χ.). Σήμερα δεν είναι ορατό, σώζονται μόνο κάποια ίχνη του, Η ανασκαφή του μνημείου έγινε τη δεκαετία του 1930 από τους Ιταλούς, αλλά δεν ολοκληρώθηκε72. Απόκαλύφθηκαν μικρά τμήματα της ορχήστρας και της σκηνής, τα οποία είναι οικοδομημένα με αμυγδαλόπετρα (τραβερτίνη). Ωστόσο, κατά μία άποψη, πρόκειται για ένα μεγάλο αστικό θέατρο της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής περιόδου (1ος αι. μ.Χ.), αντίστοιχο σε μέγεθος με

το θέατρο της Εφέσου, το οποίο φαίνεται πως διαδέχτηκε στην ίδια θέση ένα παλαιότερο του 3ου αι. π.Χ73. Το ρωμαϊκό θέατρο είχε χωρητικότητα περίπου 13.000 θεατών, πλάτος περίπου 108μ. και προσανατολισμό προς το βορρά, όπως και το Ωδείο. Λειτουργούσε για εκδηλώσεις που σχετίζονταν πιθανώς με το ιερό του Ασκληπιού. Ένας εγκάρσιος διάδρομος (διάζωμα) χώριζε τα καθίσματα σε δύο τμήματα: στο κάτω κοίλο και στο άνω, το οποίο όπως και η σκηνή ήταν φτιαγμένο με την τεχνική της χυτής

τοιχοποιίας. Μάλιστα, τα θεμέλια του κοίλου στηρίζονταν σε μια κατασκευή από χυτό λιθόδεμα, ενώ τα εδώλια ήταν από λευκό

μάρμαρο. Το σκηνικό οικοδόμημα ήταν διακοσμημένο- κατά μία άποψη- με φυτική γιρλάντα, που συνδέει προσωπεία και μάσκες, η οποία έχει εντοιχιστεί στην είσοδο του Κάστρου της Νεραντζιάς. Καταστράφηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο.

Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΖΩΝΗ

13) ΤΟ ΔΥΤΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ, Στη δυτική πλευρά της πόλης φαίνεται ότι είχαν συγκεντρωθεί όλα τα αθλητικά κτήρια. (α΄μισό 2ου αι. π.Χ.-469 μ.Χ.). Το Δυτικό Γυμνάσιο αποτελεί ένα από τα τρία γνωστά γυμνάσια της Κω. Ήταν ένα μεγάλο ορθογώνιο κτήριο, μήκους 200μ. και πλάτους 120μ. Στο εσωτερικό του υπήρχε μια μεγάλη ανοικτή αυλή με στεγασμένες στοές στις τέσσερις πλευρές, οι οποίες είχαν μπροστά δωρικούς κίονες,

μάλλον 81 στο σύνολο, και πίσω δωμάτια. Η στοά, που ανοιγόταν στην ανατολική πλευρά, ονομαζόταν «Ξυστός» δρόμος, είχε μήκος ενός αρχαίου σταδίου, δηλαδή 600 ποδών (=180μ.) και εκεί προπονούνταν οι αθλητές στο τρέξιμο, όταν οι καιρικές συνθήκες ήταν αντίξοες. Ο «Ξυστός» δεσπόζει και σήμερα στο βόρειο τμήμα του Δυτικού Αρχαιολογικού Χώρου με αναστηλωμένους δεκαεπτά κίονες του «Ξυστού» από ντόπιο λευκό μάρμαρο. Τον 3ο αι. μ.Χ. στη νοτιοανατολική πλευρά του Γυμνασίου κατασκευάστηκε μεγάλη πισίνα με μαρμάρινη επένδυση, η οποία ανήκει όμως στο κτήριο των παρακείμενων Δυτικών Θερμών. Το υπόλοιπο κτήριο βρίσκεται κάτω από τις οικοδομές της δυτικής πλευράς της οδού Μ. Αλεξάνδρου. Το Γυμνάσιο καταστράφηκε από το σεισμό του 469 μ.Χ.

Πρόσφατες ανασκαφές της ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας έφεραν στο φως και τμήμα μιας Παλαίστρας του 2^ου αι. π.Χ., με εσωτερική αυλή και διπλή σειρά δωματίων στα βόρεια. Από τον 4ο αι. π.Χ. έως τους ύστερους αυτοκρατορικούς χρόνους το μνημείο υπέστη αρκετές επεμβάσεις. 14) ΤΟ ΔΥΤΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ Τμήμα ενός περίστυλου κτιρίου, που ίσως αποτελεί ένα ακόμα Γυμνάσιο, βρέθηκε επίσης αμέσως βόρεια της Παλαίστρας.

15) ΤΟ ΣΤΑΔΙΟ. (4ος αι. π.Χ./α΄ μισό 2ου αι. π.Χ.-3ος αι. μ.Χ.). Το 1899 ο  Γερμανός αρχαιολόγος R. Herzog Έφερε στο φως ένα μαρμάρινο κάθισμα και μία σειρά από τρεις ημικίονες (ειδική κατασκευή με κενό για τον μηχανισμό άφεσης, ύσπληγα). που μάλλον πρόκειται για την άφεση κάποιου σταδίου αλλά ο R. Herzog δεν ενδιαφέρθηκε περαιτέρω. Το 1930 ο Laurenzi ήταν αυτός που επιβεβαίωσε ότι πρόκειται για το αρχαίο στάδιο της Κω. Επέκτεινε την έρευνα στα νοτιοανατολικά, κατά μήκος των πλαγιών της ακρόπολης, και εντόπισε τα θεμέλια ενός τμήματος των κερκίδων με μερικά τετράγωνα καθίσματα από τραβερτίνη (αμυγδαλόπετρα) που ανήκαν στην ύστερη κλασική φάση του σταδίου.

Έχει μήκος 180μ., πλάτος αγωνιστικού χώρου (κονίστρας) 30μ. και σχήμα ορθογώνιο σε αντίθεση με τα συνήθη πεταλόσχημα Στάδια. Στην ελληνιστική περίοδο (4ος αι. π.Χ.) είχαν κατασκευαστεί εδώλια μόνο στην ανατολική του πλευρά, με έναν αναλημματικό τοίχο για τη στήριξη των χωμάτων, ενώ κατά τη ρωμαϊκή εποχή προστέθηκαν και στη δυτική πλευρά.

Η κονίστρα χωριζόταν από τα εδώλια των θεατών με στηθαίο. Η άφεση είχε εννέα ημικίονες-πεσσούς εκκίνησης, πάνω στους οποίους υπήρχαν δωρικά επιστύλια με ιωνικά γείσα, που χρονολογούνται στο α΄ μισό του 2ου αι. π.Χ. βόρεια της άφεσης, θεωρείται ότι ανήκουν είτε στο ναό του Διός Αλσείου ή πιθανότερα στο μνημειώδες Πρόπυλο του Σταδίου.

Η άφεση

16) ΤΟ ΒΟΡΕΙΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 26) ΤΑ ΒΟΡΕΙΑ ΘΕΡΜΑ. Βόρειες Θέρμες-Βόρειο Γυμνάσιο (3ος αι. μ.Χ.). Βρίσκονται επί του οικοδομικού τετραγώνου, που ορίζεται από τις οδούς 31ης Μαρτίου, Παν. Τσαλδάρη, Ρήγα Φερραίου σε απαλλοτριωμένα ακίνητα.

Ο αρχαιολογικός χώρος είναι ανοικτός και ελεύθερα προσβάσιμος. Το κτήριο αποκαλύφθηκε κατά τις ανασκαφές των Ιταλών. Σώζονται λείψανα από τους

τοίχους ενός μεγάλου οικοδομήματος με αψίδες, θόλους και στα δυτικά στυλίσκους με κεραμίδες (υπόκαυστα) για την κυκλοφορία του θερμού αέρα. Μία επιγραφή, που βρέθηκε στο χώρο, αναφέρει τη λατρεία του Εναγώνιου Ερμή, δηλαδή του Ερμή με την ιδιότητα του προστάτη των αθλητικών αγώνων. Έτσι, υποθέτουμε ότι κάπου κοντά πρέπει να υπήρχε ένα γυμνάσιο, το λεγόμενο Βόρειο Γυμνάσιο, ελληνιστικής ή ρωμαϊκής περιόδου (;), το οποίο-όμως-δεν έχει εντοπιστεί μέχρι τώρα. Τη μεσαιωνική περίοδο στο χώρο υπήρχαν εγκαταστάσεις στάβλων και οι αρχαιότητες εκεί ήταν γνωστές με το όνομα τα «σπίτια του Ιπποκράτη». Μάλιστα, μια κρήνη στο δυτικό τέρμα της οδού Ρήγα Φερραίου (στην προέκτασή της προς δυσμάς), που είναι ορατή και σήμερα, ονομαζόταν «πηγή του Ιπποκράτη». Όπως και άλλα μνημεία της Κω, οι Βόρειες θέρμες λιθολογήθηκαν από τους Ιωαννίτες ιππότες για την κατασκευή του Κάστρου της Νεραντζιάς.

18) Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ-ΔΥΤΙΚΗ ΠΛΑΤΕΙΑ

19) ΔΩΡΙΚΗ «ΠΩΡΙΝΗ» ΣΤΟΑ.  4ος– πρώιμος 3ος αι. π.Χ.  Ανεγέρθηκε στα ανατολικά του cardo, στη ΒΑ γωνία του Δυτικού Αρχαιολογικού χώρου, αμέσως βόρεια του «Νυμφαίου». Η στοά «ακουμπούσε» στον αναλημματικό τοίχο, που οριοθετεί την Ακρόπολη των Σεραγιών. Πρόκειται για στωικό οικοδόμημα, πίσω από το οποίο ανοιγόταν διπλή σειρά δωματίων, από τα οποία εντοπίστηκαν πέντε. Το επίπεδο του στυλοβάτη ήταν αρκετά πιο υπερυψωμένο από το επίπεδο του δρόμου, που ανοίχτηκε μεταγενέστερα και το οποίο ανυψώθηκε με τη χρήση οικοδομικού υλικού σε β΄ χρήση. Κάτω από τους ορθοστάτες μεσολαβεί βαθμίδα με κυμάτια, όπως και σε άλλα κτίρια της εποχής αυτής στην Κω. Το συνολικό μήκος της στοάς εάν δεν είχε αποκοπεί από το γειτονικό κτίριο του Νυμφαίου υπολογίζεται στα 59 μ. (Ειρήνη Πουπάκη).

20) Η «ΟΙΚΙΑ ΤΩΝ ΧΑΛΚΩΝ». Οικία των Χαλκών (3ος αι. μ.Χ.-παλαιοχριστιανική περίοδος). Καταλαμβάνει τη γωνία των οδών Βασ. Παύλου και Πεισάνδρου. Ο χώρος είναι περιφραγμένος, μη επισκέψιμος για το κοινό, ωστόσο οι αρχαιότητες είναι ορατές. Στο εσωτερικό του διώροφου σπιτιού, που ανασκάφτηκε εν μέρει από τους Ιταλούς,

βρέθηκαν χάλκινα αγαλμάτια του Άρη και της αιγυπτιακής θεάς Ίσιδας, όπως και ένας θησαυρός νομισμάτων. Από αυτά τα ευρήματα πήρε το όνομά της η οικία. Καταστράφηκε μάλλον από φωτιά. Στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο κατά τις ιταλικές ανασκαφές αποκαλύφθηκε τμήμα του οικισμού των Σεραγιών της Ύστερης Εποχής του Χαλκού και τμήμα Πρωτογεωμετρικού νεκροταφείου, αρχαιότητες από ετών (καταχωμένες).

Τα αγαλματίδια που βρέθηκαν στο χώρο Ίσιδα - Αφροδίτη, Άρης, Ίσιδα - Δήμητρα.

21) ΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ, ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΚΕΝΤΡΙΚΑ ΘΕΡΜΑ. Κεντρικές Θέρμες ή Θέρμες του Αμυγδαλώνα (β΄μισό 1ου /α΄ μισό 2ου αι. μ.Χ.-αρχές 4ου αι. μ.Χ.) Βρίσκονται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Casa Romana. Οι θέρμες ήταν δημόσια λουτρά της πόλης, που εξυπηρετούσαν κυρίως τους αθλούμενους, γι’ αυτό και τα βρίσκουμε κοντά σε Γυμνάσια και Παλαίστρες, ωστόσο λειτουργούσαν και ως ανεξάρτητα οικοδομήματα, με δημόσιο ή ιδιωτικό χαρακτήρα.

Οι Κεντρικές Θέρμες κατελάμβαναν ένα οικοδομικό τετράγωνο. Το συγκρότημα ήταν πολυτελές, όπως φαίνεται από το μεγάλο μέγεθος και τα ψηφιδωτά του δάπεδα.

Περιελάμβανε χώρο για αποδυτήρια, πολλά βοηθητικά δωμάτια για το προσωπικό, την ατομική περιποίηση των λουομένων και τρεις κύριες αίθουσες λούσεως: το ψυχρό δωμάτιο (frigidarium), με δεξαμενές από τις οποίες έτρεχε κρύο νερό, το χλιαρό (tepidarium) και το θερμό ( caldarium). Οι λουόμενοι πιθανώς ξεκινούσαν από το ψυχρό δωμάτιο όπου παρέμεναν κάμποση ώρα, μέχρι να συνηθίσουν τη διαφορά θερμοκρασίας, κατόπιν σταδιακά προχωρούσαν στο χλιαρό και τέλος στο καυτό, όπου ολοκληρωνόταν ο καθαρισμός του σώματός τους μέσω του ζεστού

νερού και της εφίδρωσης. Δεν ήταν, όμως, μόνο χώροι καθαριότητας

και ατομικής υγιεινής, αλλά και κέντρα άθλησης και κοινωνικής

συναναστροφής. Το συγκρότημα επισκευάστηκε μετά το σεισμό του 142 μ.Χ. Τότε, προστέθηκε ένα πρόπυλο και μια μεγάλη αίθουσα αποδυτηρίων (Βasilicae Τhermarum) και εξωτερικά του κτηρίου στην ανατολική πλευρά δημόσιες τουαλέτες. Το κτήριο ανακατασκευάστηκε στις αρχές του 4ου αι. μ.Χ., αφού είχε υποστεί εκ νέου ζημιές πιθανόν από κάποιο σεισμό και πρέπει να λειτουργούσε μέχρι το σεισμό του 554 μ.Χ.

22) Η ΑΝΑΣΤΗΛΩΜΕΝΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΟΙΚΙΑ. Αναστηλωμένη ρωμαϊκή οικία: Casa Romana (3ος αι. π.Χ.-4ος αι. μ.Χ.) – και ο Αρχαιολογικός χώρος των Κεντρικών Θερμών. είναι ένας περιφραγμένος αρχαιολογικός χώρος, που περιλαμβάνει την Casa Romana και τις Κεντρικές Θέρμες, δηλαδή τα δημόσια λουτρά.

Η Casa Romana, όπως είναι ευρύτερα γνωστή, ανασκάφτηκε και αναστηλώθηκε από τους Ιταλούς το 1940.

Πρόκειται για μια μεγάλη πολυτελή έπαυλη, πομπηιανού τύπου, που θα πρέπει να ανήκε σε κάποιον πλούσιο Kώο αξιωματούχο, επηρεασμένο από τη ρωμαϊκή κουλτούρα. Κατελάμβανε ένα ολόκληρο αρχαίο οικοδομικό τετράγωνο (insula), δηλαδή το χώρο τουλάχιστον τεσσάρων μεγάλων οικιών. Βρισκόταν στην αριστοκρατική γειτονιά της Κω, νότια του κεντρικού πομπικού δρόμου της πόλης (Decumanus), όπου αποκαλύφθηκαν και άλλες παρόμοιες επαύλεις.

Αρχικά πρέπει να κατασκευάστηκε την ελληνιστική περίοδο. Μετά το σεισμό του 142 μ.Χ. το κτήριο ανακατασκευάστηκε και απέκτησε τη μορφή που βλέπουμε σήμερα. Με διάφορες επισκευές και αναδιαμορφώσεις συνέχισε να λειτουργεί μέχρι τον 3ο αι. μ.X., ενώ μετά το σεισμό του 365 μ.Χ. καταστράφηκε και κατοικήθηκε ξανά μόνο στο νότιο τμήμα του. Η οικία διέθετε πάνω από σαράντα δωμάτια, οργανωμένα γύρω από τρεις εσωτερικές αυλές (αίθρια), με ψηφιδωτά δάπεδα. Οι δύο αυλές είχαν διώροφες στοές με κίονες (περιστύλια ροδιακού τύπου). Στις αυλές ίσως ήταν τοποθετημένα μικρά αγάλματα (αγαλμάτια) ελληνιστικής-ρωμαϊκής τέχνης, τα οποία εκτίθενται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κω.

Η αναστηλωμένη ρωμαϊκή οικία: Casa Romana και δίπλα οι Κεντρικές Θέρμες ή Θέρμες του Αμυγδαλώνα.

Πριν την αναστήλωση

23) ΤΟ ΩΔΕΙΟ. Κατασκευάστηκε (τέλος 1ου αι. π.Χ.). Βρισκόταν στο κέντρο της ρωμαϊκής πόλης της Κω. Εκεί πραγματοποιούνταν μουσικές εκδηλώσεις (άλλωστε η λέξη ωδείο προέρχεται από τη λέξη ωδή=άσμα, τραγούδι), απαγγελίες ποιημάτων, αγώνες εγκωμίων για τους Ρωμαίους αυτοκράτορες και οι συνεδριάσεις της Γερουσίας, δηλαδή του σώματος που αντικατέστησε στα ρωμαϊκά χρόνια τη Βουλή της πόλης.

Η Γερουσία δεν είχε πολιτικές εξουσίες. Ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση των θεαμάτων και απέδιδε τιμές στους εξέχοντες πολίτες για την προσφορά τους στα κοινά. το κοίλο κατασκευάστηκε πάνω σε θολωτές κατασκευές, τις οποίες στήριζαν τετράγωνες κτιστές κολόνες (πεσσοί χυτής τοιχοποιίας). Έτσι, κάτω από το κοίλο διαμορφώθηκαν δύο ημικυκλικές στοές και τρία δωμάτια- αποθήκες, τα δύο με είσοδο από τις παρόδους. Στο πίσω μέρος του Ωδείου πέντε συνεχόμενα δωμάτια λειτουργούσαν ως καταστήματα (tabernae) ή εργαστήρια με πρόσβαση από το δρόμο στα νότια. Στις στοές αποκαλύφθηκαν πολλά μαρμάρινα αγάλματα και αγαλμάτια, που αρχικά πρέπει να ήταν τοποθετημένα σε κόγχες, Το σημαντικότερο από αυτά βρέθηκε στο βορειοδυτικό δωμάτιο όπου σήμερα βρίσκεται η είσοδος της έκθεσης. Πρόκειται για το λεγόμενο άγαλμα του Ιπποκράτη (ίσως όμως εικονίζεται ο φιλόσοφος Επίκουρος), που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κω. Το ωδείο είχε χωρητικότητα περίπου 750 θεατών. Στο κέντρο του μνημείου υπήρχε η κυκλική ορχήστρα, με δάπεδο κοσμημένο με μαρμαροθέτημα (opus sectile). Διέθετε δεκατέσσερις σειρές μαρμάρινων καθισμάτων (εδωλίων), από τις οποίες έχουν αναστηλωθεί οι εννέα. Το κάτω κοίλο περιελάβανε εννέα σειρές εδωλίων, που διαιρούνταν σε τρία τμήματα (κερκίδες) από τέσσερις σκάλες τοποθετημένες ακτινωτά. Πλευρικοί διάδρομοι με σκάλες οδηγούσαν στο άνω κοίλο. Από αυτό σώζεται μόνο το υπόστρωμα πέντε σειρών εδωλίων, αλλά δε διακρίνονται οι σκάλες που οδηγούσαν ακτινωτά στις κερκίδες.

Οι στοές που ανακαλύφθηκαν τα αγάλματα

24) ΤΑ ΔΥΤΙΚΑ ΘΕΡΜΑ. (β΄μισό 1ου /α΄ μισό 2ου αι. μ.Χ.- 469 μ.Χ.)

Βρίσκονται απέναντι (δυτικά) των Βεσπασιανών και καταλαμβάνουν τον ενδιάμεσο χώρο μέχρι την ανατολική στοά του προγενέστερου Δυτικού Γυμνασίου. Στο κτήριο, που είναι παρόμοιας κατασκευής με τις Κεντρικές Θέρμες. Διαπιστώνουμε δύο φάσεις κατασκευής. Σώζεται τμήμα του θερμού δωματίου (caldarium) και των υπόγειων χώρων με τα υπόκαυστα για τη θέρμανση του νερού, ενώ είναι ορατό και ένα τμήμα της θολωτής του στέγης προς την πλευρά των Βεσπασιανών. Πιθανώς

καταστράφηκε από το σεισμό του 469 μ.Χ. Στη συνέχεια, πάνω στα ερείπιά του οικοδομήθηκαν δύο βασιλικές: η Βασιλική Α΄ και η Βασιλική Β΄.

25) ΤΟ ΝΥΜΦΑΙΟ-ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΤΟΥΑΛΕΤΕΣ - FORICA Δημόσια αποχωρητήρια (Βεσπασιανές, latrinae) (μέσα 3ου αι. μ.Χ.-469 μ.Χ.).Ανασκάφτηκε και αναστηλώθηκε πλήρως από τους Ιταλούς με ανάμεικτα στοιχεία και από τις τέσσερις φάσεις κατασκευής του, οπότε η εικόνα που παρουσιάζει σήμερα δεν αντιστοιχεί σε κάποια συγκεκριμένη χρονική περίοδο οικοδόμησης. Έχει πρόσβαση από το Δυτικό Αρχαιολογικό Χώρο, αλλά δεν είναι επισκέψιμο μνημείο. Βρισκόταν σε ένα κομβικό σημείο στα δυτικά της πόλης,

κοντά στο Γυμνάσιο, το Στάδιο, το Ωδείο και απέναντι από τις Δυτικές Θέρμες, ώστε να μπορεί να εξυπηρετήσει άμεσα τους διερχόμενους που ζητούσαν επείγουσα ανακούφιση

Η είσοδος του κτηρίου βλέπει στον Cardo. Ήταν τετράγωνο κτίσμα με αυλή, κοσμημένο με ψηφιδωτά δάπεδα-που απεικόνιζαν γεωμετρικά σχέδια-και μαρμαροθετήματα, περιστοιχισμένο στις τρεις πλευρές του από διαδρόμους με κίονες (ιωνικό περιστύλιο).

Κατά μήκος των πλευρών αυτών είχαν τοποθετηθεί 90 μαρμάρινα καθίσματα-λεκάνες. Από κάτω τους περνούσε ένας αγωγός, με τρεχούμενο νερό από τις Δυτικές Θέρμες, που μετέφερε τις ακαθαρσίες στον κεντρικό αποχετευτικό αγωγό του δρόμου (Cardo). Μπροστά από τις λεκάνες στο δάπεδο υπήρχε ένα μικρό ανοικτό κανάλι με συνεχή ροή νερού. Εκεί μάλλον έβρεχαν τους σπόγγους για τον καθαρισμό της άνω επιφάνειας των λεκανών.

Την πλευρά της εισόδου κοσμούσε ένα διώροφο Νυμφαίο με τρεις κόγχες και δεξαμενές στις οποίες έρρεαν βρύσες (κρουνοί).

Ανάμεσα στην είσοδο και το Νυμφαίο σχηματιζόταν ένα μικρό δωμάτιο για την παραμονή του υπευθύνου των αποχωρητηρίων, ο οποίος έλεγχε παράλληλα αν οι περαστικοί χρήστες κατέβαλλαν αντίτιμο εισόδου. Το αποχωρητήριο υπέστη σημαντικές φθορές

από το σεισμό του 469 μ.Χ. και κατόπιν λειτούργησε μόνον ως Νυμφαίο μέχρι την ολοκληρωτική καταστροφή του από το σεισμό του 554 μ.Χ.

27) ΤΑ ΘΕΡΜΑ ΤΟΥ ΛΙΜΕΝΟΣ. (3ος αι. μ.Χ.). Βρίσκονται επί της οδού Ηροδότου στο ύψος της συμβολής της με την οδό Ομήρου, δίπλα στον παλιό Ανθόκηπο, που σήμερα έχει διαμορφωθεί σε Δημοτικό Πάρκο. Είναι ελεύθερα επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος με πρόσβαση από την Ακτή Κουντουριώτη. Τις ανέσκαψαν οι Ιταλοί. Ονομάζονται έτσι, επειδή χτίστηκαν στη δυτική πλευρά του αρχαίου λιμένος, πολύ κοντά στο περιμετρικό τείχος της πόλης. Ως προς την κατασκευή τους μοιάζουν με τις θέρμες, που αποκαλύφθηκαν στα υπόλοιπα τρία σημεία της πόλης. Στα δυτικά των Θερμών του λιμένος βρέθηκαν οικίες με ψηφιδωτά δάπεδα του 5ου-6ου αι. μ.Χ., ενώ στα βόρειά τους εντοπίστηκαν τρία ρωμαϊκά δάπεδα του 3ου αι. μ.Χ., με σημαντικότερο ένα που απεικονίζει κεφαλή Μέδουσας.

28) Η «ΟΙΚΙΑ ΤΗΣ ΑΡΠΑΓΗΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ». (τέλη 3ου αι. π.Χ./ β΄ μισό 2ου αι. μ.Χ./ β΄ μισό 3ου αι. μ.Χ.) Ήταν ένα σπίτι με αρκετά δωμάτια και χώρους υποδοχής, με τοιχογραφίες, που απεικόνιζαν γυναικείες μορφές, ψηφιδωτά δάπεδα και μαρμαροθετήματα, όπως και εξαιρετικά γλυπτά. Στην κατασκευή της διαπιστώθηκαν δύο οικοδομικές φάσεις. Υποθέτουμε ότι αρχικά πρέπει να χτίστηκε την ελληνιστική περίοδο (τέλη 3ου-αρχές 2ου αι. π.Χ.), γιατί η μορφή της ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο της «οικίας με παστάδα» (pastas hοuse) με τα σημαντικότερα δωμάτια της υποδοχής στη βόρεια πλευρά. Στην τουαλέτα είχε τοιχογραφίες, με γελοιογραφικές (γκροτέσκες) μορφές, όπως την απεικόνιση ενός βιαστικού ταχυδρόμου και σχετική επιγραφή. Σώζονται επίσης δύο κίονες από πρασινωπό πωρόλιθο (ιγνιμβρίτη), η εσωτερική αυλή και μια δεξαμενή. Η οικία πιθανά καταστράφηκε εξαιτίας κατολισθήσεων από το λόφο της Ακρόπολης.

29) Η «ΟΙΚΙΑ ΤΟΥ ΣΕΙΛΗΝΟΥ». (2ος/3ος αι. μ.Χ.). Αμέσως νοτιοανατολικά της Οικίας της «αρπαγής της Ευρώπης» βρίσκεται η λεγόμενη Οικία του «Σειληνού». Ήταν ένα διώροφο σπίτι με ανοιχτή αυλή χωρίς κίονες (περιστύλιο) απέναντι από την είσοδό του. Παρότι δεν είχε ιδιαίτερα επιμελημένη τοιχοποιία, οι τοίχοι του κοσμούνταν εσωτερικά με τοιχογραφίες, που απεικόνιζαν φυτά, πουλιά και ανθρώπινες μορφές. Τα ψηφιδωτά δάπεδα (χρονολογούνται στο α΄ μισό του 3ου αι. μ.Χ.) είχαν παραστάσεις με σκηνή εκπαίδευσης μονομάχων, των οποίων δηλώνονται τα ονόματα (Ζέφυρος, Ύλας και Αιγιαλός), Σειληνό πάνω σε μουλάρι, κυνήγι αγριόχοιρου . Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες προστατεύονται από στέγαστρα.

30) Ο ΧΩΡΟΣ Ο ΕΠΟΝΟΜΑΖΟΜΕΝΟΣ (ΤΟ ΣΑΡΑΙ Ή ΣΕΡΑΓΙΑ).Η αρχαία Ακρόπολη της Κω βρισκόταν στον επονομαζόμενο Λόφο των Σαραγιών, περιοχή που βρίσκεται σήμερα σε ένα νοητό τετράγωνο, όπου η μία γωνία του βρίσκεται στην πλατεία Εθνάρχη Μακαρίου, η άλλη γωνία του στην Αγία Παρασκευή η τρίτη στην πλατεία του ΚΤΕΛ και τέταρτη στην πλατεία Διαγόρα. Σε αυτή περίπου την περιοχή τοποθετούνται και τα Οθωμανικά σαράγια, δηλαδή η κατοικία του Οθωμανού Διοικητή. (Σαράι → τουρκικά saray → περσικά sarāy سراى είναι το μεγαλοπρεπές κτήριο, παλάτι, για Σουλτάνο ή Πασά).

Στο λόφο αποκαλύφθηκαν κατάλοιπα του μυκηναϊκού οικισμού, τον οποίο περιέβαλε οχύρωση, ενώ στην ίδια περίοδο ανήκει και η νεκρόπολη που βρίσκεται νοτιοδυτικά. Στην ίδια περιοχή εντοπίστηκαν και κατάλοιπα του συρρικνωμένου γεωμετρικού οικισμού, ενώ αργότερα κατελήφθη από τον οικισμό του 7ου και 6ου π.Χ. αιώνα, ο οποίος καταλάμβανε μεγαλύτερο χώρο και φαίνεται ότι κατέλαβε και τμήματα της γεωμετρικής νεκρόπολης.

 Από: Archaeology Illustrated. Kos (Cos). Η αγορά και το κέντρο της πόλης κατά την Ρωμαϊκή περίοδο τον 2ο αιώνα πΧ. Από Βορρά.

ΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΕΣ ΝΗΣΙΔΕΣ (INSULAE). (4ος αι. π.Χ.-6ος αι. μ.Χ.) περιελάμβαναν πιθανώς τέσσερις διώροφες ιδιωτικές κατοικίες των 410 τ.μ. περίπου η καθεμιά. Πρόκειται για πολύ μεγάλες οικίες, αντάξιες των πλούσιων κατοίκων μιας εμπορικής πόλης που μοιάζουν με τα ελληνιστικά σπίτια άλλων ελληνικών πόλεων.

Στην τοιχοποιία τους διαπιστώνονται αρκετές οικοδομικές φάσεις, επισκευές και μετασκευές, γεγονός φυσικό, αν αναλογιστούμε τη μακρά περίοδο χρήσης τους από την ελληνιστική μέχρι και την παλαιοχριστιανική περίοδο. Πάντως, στην αρχική φάση κατασκευής τους τα σπίτια χωρίζονταν σε τρία μέρη: τον κατεξοχήν χώρο κατοικίας, την αυλή, ένα χώρο με καταστήματα και αποθήκες και είσοδο από το δρόμο. Η αμιγής κατοικία εκτεινόταν σε δύο ορόφους: στο ισόγειο κοντά στην είσοδο υπήρχε ο χώρος του οικοδεσπότη (ο ανδρώνας), ένας ξενώνας με χώρο υποδοχής και ένας χώρος με εστία (οίκος), στον οποίο συγκεντρωνόταν καθημερινά όλη η οικογένεια. Ο δεύτερος όροφος στέγαζε το γυναικωνίτη, δηλαδή το δωμάτιο της οικοδέσποινας, και τα υπνοδωμάτια των μελών της οικογένειας.

Χάρτης της πόλις μετά το 1938 από τον L. Morricone

Η παρούσα ανάρτηση βασίστηκε στους χάρτες, τα σχέδια και τα κείμενα των Ιταλών καθηγητών Livadiotti Μ. - Rocco G. με δικές μου προσθήκες. Επίσης στα κείμενα της αρχαιολόγου Βασιλικής Χριστοπούλου από την δημοσίευση της στα Κωακα τμ. ΙΒ. 2012. Τις ενημερωτικές πινακίδες στους αρχαιολογικούς χώρους και την Διδακτορική διατριβή της Ειρήνης Πουπάκη. ΚΩΑΚΟΙ ΛΙΘΟΙ ΚΑΙ ΚΩΑΚΗ ΛΙΘΟΞΟΙΑ. 2011.